Kültür Sanat Edebiyat Şiir

Ahlat Şehrin isminin kökeni hakkında çeşitli rivayet ve söylentiler vardır. Ancak bunlar içinde halk arasında en yaygın olanı şehir isminin bir urartu kralı olan Lat 'ın yaptığı bir savaş sonucunda ağır bir yara alması sonucu kızı Derminia'nın babası adına yaktığı ahh! Lat ağıtından geldiğidir.bu ve buna benzer bir çok hikâye yöre halkı tarafından söylenegelmiştir. 'Bırifkan Seyyidleri' adlı kitapta Ahlatın etimolojik kökeni hakkında klasik olarak ileri sürülen dört nedenleri anlattıktan sonra şu bilgilere yer vermektedir: 'Sanırım yukarıda Ahlat hakkında ileri sürülen dört görüşte yanlıştır.Kanaatime göre M.ö 4000 yıllarda bu şehri ilk kuran ve yerleşen Huriler aynı zamanda ilk adını da koydular.Bu adı koyarken çok sevdikleri toprak ve dağın adını birleştirerek coğrafi durumu göz önünde tutarak imza attılar. Huriler Kürtlerin atası olarak kabul edilmektedir. Kürtçede “Ax”: toprak, “Lat”: Kaya, sarp ve dik demektir. Zaten Ahlat’ta, bir yandan “Lat” olan Süphan dağı ile hemen üzerinde ve aşağısında “Ax”olan yaylalar mevcuttur. O zaman 6000 yıldır ki bu şehrin adı Ahlat’tır. Ahlat, adını kendi özünden almıştır.'

Adı geçen kitapta Ahlat'ta yaşamış çok sayıda bilgin ve alimlere yer vermiştir.Bunlardan bazıları şunlardır:
'1-Seyyid Ahmet Ahlati:

Bu zat H.682/M.1283’te Sühreverdi tarikatının irşadı için babası Seyyid Ali Hemedani'nin vasiyeti üzerine Ahlat'a gelmiştir.Bu zat H.715/M.1283'te Ahlat'ta vefat etmiştir.Eskiden Dere mahallesi olarak bilinen El Vadi camisinin avlusunda defnedilmiştir.Tabiki şu an ne böyle bir cami nede böyle bir mahalle Ahlat'ta bulunmamaktadır.Muhtemelen bu yer harabe şehrin içerisinde kalmıştır.
2-Seyyid Haci Nizamüddin Ahlati:

Babası Seyyid Ahmet Ahlati'dir.H.751'de vefat etmiştir.Türbesi babası'nın türbesinin yanında metfundur.
3-Seyyid Ali Ahlati:

Babası Seyyid Haci Nizamüddin Ahlati'dir H.781/M.1379'da vefat etmiştir.Türbesi babasının türbesinin yanında metfundur.
4-Seyyid Hüseyin Ahlati:

H.808/M.1405 yılında Mısır'ın Kahire kentinde vefat etmiştir.Bu zat Ahlat'tan Mısır'a göç ederken tam on iki bin aile (takriben 60.000 nüfus) onunla beraber Mısır'a göç etmiştir.Şu an bile Ahlat Mahallesi ve Ahlat Mezarlığı,Kahire'de mevcuttur. Seyyid Hüseyin Ahlati'nin vasiyeti üzerine oğlu Seyyid Baba Mansur Ahlati tekrar Ahlata gelmiştir. H.1085/M.1674'te Duhok'un Bırifkan köyünde vefat eden Seyyid Şemseddin'e Kutbiyye Ahlati,Seyyid Hüseyin Ahlati'nin soyundandır.Silsilesi şöyledir: Seyyid Şemseddin Ahlati,Seyyid Abdülkerim Ahlati'nin oğlu,Seyyid Musa Ahlati'nin oğlu,Seyyid Süleyman Ahlati oğlu,Seyyid Abdülgani Ahlati oğlu,Seyyid İshak Ahlati oğlu,Seyyid Baba Mansur Ahlati oğlu ve Seyyid Hüseyin Ahlati'nin oğludur.'

Diyarbakır merkez Sur ilçesine bağlı Mermer adında iki köy vardır.Bir tanesi Mermer Bucağı (Halk arasında 'Fis Mermer') dır.
Diğeri ise Mermeri Köyüdür.(Halk arasında 'Terkan Mermeri') Bazen yanlışlıkla adı geçen Mermeri Köyüne Mermer Köyü denmiştir.
Seyyid Mahmud Birifkani Birifkan Seyyidleri adlı eserinde şu bilgilere yer vermektedir:

Mermeri Köyü1885 yılında Fettah ve Seyyid Hüseyin KEYA tarafından kurulmuştur.Adını mermer taşı ile örülmüş olan çeşmesindn alır.Osmanlı döneminde meadin-i humayun (maden) 'a bağlı olan Eğil'e bağlı bir köydü.Cumhuriyet döneminde Eğil,Diyarbakır'a bağlanınca mermeri de Diyarbakıra bağlanmış oldu.12.04.1949 'da alınan bir kararla mermeri köyü,Diyarbakır merkezine beğlı bir köy oldu.2008'de Diyarbakır 4 yeni merkez ilçeye sahip olduktan sonra mermeri köyü,Sur ilçesine bağlandı. Köyün yerlileri Kaplan ve Keya aileleridir.Soyadı kanunu çıktıktan sonra Keya ailesi:Baran,Bayram ve Karagöz soyadlarını almışlardır.Seyyid Hüseyin Keya'nın dedeleri Irak'ın Duhok kentine bağlı Birifkan Köyünden gelip Ahlat'ın erkizan(ergezen) mahallesine yerleşmişlerdir.Daha sonra Diyarbakır'a yerleşmişlerdir. İmam Hüseyin'in soyundandırlar.Bu ailenin İmam Ali'den başlayarak 21. sıradaki dedeleri Seyyid Yusuf Hemedani'nir. (H.440-535) çok sayıda kitapları vardır.Yusuf Hemedani, Seyyid Ahmed Yesevi ve Ş.Abdulkadir Gıjdevani'nin hocasıdır.Pir Hacı Bektaşı Veli'nin hocasının hocasıdır.30.sıradaki dedeleri ise Seyyid Hüseyin Ahlati'dir.1405'te Mısır'da vefat etmiştir.Seyyid Hüseyin Ahlati Şeyh Bedreddin'in Hocasıdır.Cifr ilminde kitapları vardır.36..sıradaki dedeleri ise S.Şemseddin Kutbi Ahlatidir.Bir şiir divanı vardır.Birifkan ailesi Irak,Suriye, Diyarbakır, Ahlat,Erzurum Karayazı ilçesi ve Erciş'te yaşamaktadırlar.Seyyid Mahmud Birifkani adlı yazar da bu ailedendir. 'Bırifkan Seyyidleri' kitabı Hz.Adem(a.s) başlayarak,Hz. Muhammede(s.a.s) ve gönümüze kadar gelen Bırifkanlıları detaylı bir şekilde anlatmıştır

Bırifkaniler:
Bırifkani’ler 10. imam olan ve şecere’nin 9.sırasında yer alan, İmam Ali Hadi’nin soyundan gelirler.
Bu aileye 8.İmam olan ve şecere’nin 7.sırsında yer alan, İmam Ali Rıza’dan başlayarak 20.sırada yer alan Seyyid Muhammed Yusuf Sadreddin’e kadar İmam Rıza’ya nispetten Radewi (Rezevi) denmiştir.Bu ailenin atası olan ve 20.sırada yer alan Seyyid Eyyüp Hemedani’den(Rezewi) itibaren bu aileye Hemedan’a nispeten Hemedani demiştir.
26.Sırada yer alan Seyyid Ahmet Ahlati, Ahlat’a gelmiştir.(h.v:751) .Bu tarihten sonra bu aileye Ahlat’a nispeten, Ahlati denmiştir.
36. Sırada yer alan Seyyid Şemseddin-i Kutb Halveti Ahlati-Bırifkani(V.H.1085) , Osmanlı ve Safevîler arasında cereyan eden savaştan dolayı, Ahlat’ı terk edip Irakın Duhok kentine bağlı olan Bırifkan köyüne yerleşir. Bu tarihten sonra bu aileye o köye nispeten Bırifkani denmiştir. Bırifkani’ler şu an Irak’ın Duhok, Musul ve köylerinde,Suriyenin Hama şehrinde, Türkiyenin Diyarbakır, Erzurum Karayazı ilçesi, Bitlisin Ahlât ve Adilcevaz ilçeleri ve Vanın Erciş ilçesinde yaşamaktadırlar.
Hz.Muhammed (a.s) ’dan günümüze kadar Bırifkanlıların silsilesi şöyledir:
Seyyide FATİMET’üzzehra,El-Betul(a.s) ,binti Resullullah(s.a.v) ,Zevcetu Ali ibni Ebitalib(a.s)
İmam HÜSEYİN şehid-i kerbela
İmam ALİ Zeynelabidin
İmam MUHAMMED Bakır
İmam CEFER-i Sadık
İmam MUSA-İ Kazım
İmam ALİ Rıza
İmam MUHAMMED Cevad
İmam ALİ Hadi
İmam CAFER-İ Zeki el musaddak.
Seyyid ALİ el muhtar
Seyyid ABDULLAH el Muntahib
Seyyid AHMED-i Taki
Seyyid MAHMUD
Seyyid MUHAMMED
Seyyid CAFER Ebu Hars
Seyyid ALİ ebi müeyyed el meşhur bil Veherat ve keza bi Şuayb
Seyyid HÜSEYİN Celaleddin
Seyyid MUHAMMED YUSUF Sadreddin
Seyyid EYYUB Hemedani
Seyyid Ebi Yakub YUSUF Hemedani
Seyyid Ebi Müslim SELİM El Iraqi El Hemedani
Seyyid YUSUF Hemedani
Seyyid SALİH Hemedani
Seyyid Emir El Kebir Zeynelabidin ALİ el Hemedani El Meşhur bi zurdani el mülakkab bi muvahadil horasani
Seyyid AHMED Ahlati
Seyyid Haci NİZAMÜDDİN Ahlati
Seyyid Ebi Hasan ALİ Ahlati
Kemal-ül milleti veddin Seyyid HÜSEYİN Ahlati
Seyyid Baba MANSUR Ahlati
Seyyid İSHAK Ahlati
Seyyid ABDULGANİ Ahalti
Seyyid SÜLEYMAN Ahlati
Seyyid MUSA Ahlati
Seyyid ABDÜLKERİM Ahlati
Seyyid, Allame, ŞEMSEDDİN Kutb-i Ahlati-Bırifkani
Seyyid ZEYNELABİDİN Birifkani
Seyyid EBUBEKİR Bırifkani
Seyyid NUREDDİN Bırifkani
Seyyid EBUBEKİR Bırifkani
Seyyid MUHAMMED Bırifkani
Seyyid YUSUf Bırifkani
Seyyid İSA Bırifkani
Seyyid HÜSEYN Bırifkani
Seyyid HASAN Bırifkani
Seyyid MUSA Bırifkani
Seyyid MUHAMMED Bırifkani
Seyyid MUSA Bırifkani
Seyyid Mahmud Bırifkani (Bırifkan Seyyidleri'nin yazarı)
Seyyid Mahmud Bırifkani “Bırifkan Seyyidleri ” adlı eser’de (Poyraz Ofset.2011.Ankara) bu ailenin 1400 yıllık geçmişini detaylı bir şekilde anlatmıştır.

Seyyid Şemseddin Kutbi-i Ahlati Bırifkani
Babası Seyyid Abdülkerim Ahlati’dir. H.997 M.1588’de Ahlât’ta(Bitlis’in ilçesidir) dünyaya geldi.Aydın ve meşhur bir aileye mensuptu. Önce babasından ve Ahlât’ın okullarında daha sonra bazı âlimlerin yanında okuyarak ilmi ve manevi icazetnamesini almıştır.H.1030 (M.1620) Seyyid Şemseddin ve yeğeni Amidiye hakimi Sîdî xan Seyyid Şemseddin’e Birifkan, Gelirıman, Bazîdk, Bêgeh, Rıkava, Aluka ve Tıldêb adında yedi tane köy verir.Seyyid Şemseddin Ahlati Birifkan Köyünde oturmaya başlar. Seyyid Şemseddin Birifkan köyünde bir tekke yapıp, Halvetî–Sehrverdi tarikat irşadına başladı. Bu irşat.1085 (M.1674) Seyyid Şemseddin Ahlati’nin vefatına kadar Birifkan’da devam etmiştir. Seyyid Şemseddin Ahlati Birifkan Köyünde vefat edip orada defnedilmiştir. Defnedildiği yer aile mezargahı olmuştur. Seyyid Şemseddin Ahlati Birifkan köyünde tekyeyi kuran ilk kişidir. Seyyid Şemsedinin'in Seyyid Abdurrahman,Seyyid Musa,Seyyid Muhyeddin,Seyyid Abdulgani ve Seyyid Zeynelabidin adında çocukları vardır.
Eserleri:
1-Didaré Yar (kürtçe divan)
2-Arapça Divan
3-Farsça Divan
.....
Ne yazık ki çoğu eserleri kayıptır.Seyyid Şemseddin Kutbiyye Ahlati yazar Seyyid Mahmud Bırifkani'nin üst dedelerindendir.İmam Ali el-Hadi yoluyla soyu Peygamber Efendimiz'e (a.s) yetişmektedir.Seyyid Mahmud Bırifkani 'Bırifkan Seyyidleri' adlı eserinde Seyyid Şemseddin'in soyundan günümüze kadar gelen bütün şecereleri teker teker şema şeklinde göstermiştir.

Seyyid Mahmud Bırifkani:1968 Diyarbakır doğumludur. 16 yaşlarında 12 ilmini tamamlayıp icazet almıştır. Hocası Geylanilerden Seyyid Muhammed Faik Teylani – Cimzarki’dir. Seyyid Mahmud Bırifkani:
10.İmam olan İmam Ali Hadi soyundandırlar.
'Bırifkan Seyyidleri'kitabının yazarıdır.Bu kitapta Hz.Adem(a.s) 'den başlayarak Hz.Muhammed(s.a.s) e kadar ve Hz.Muhammed(s.a.s) den günümüze kadar gelen Bırifkan seyyidlerinin şecerelerini,biyografilerini ve tarihi süreç içerisinde nereye dağıldıklarını teker-teker ele almıştır.Yazarımızın bu çalışma için İran,Irak,Suriye ve Türkiyenin çeşitli yerlerinde incelemelerde bulunarak hazırlamıştır.
Şeceresi şöyledir:
Seyyide FATİMET’üzzehra,El-Betul(a.s) ,binti Resullullah(s.a.v) ,Zevcetu Ali ibni Ebitalib(a.s)
İmam HÜSEYİN şehid-i kerbela
İmam ALİ Zeynelabidin
İmam MUHAMMED Bakır
İmam CEFER-i Sadık
İmam MUSA-İ Kazım
İmam ALİ Rıza
İmam MUHAMMED Cevad
İmam ALİ Hadi
İmam CAFER-İ Zeki el musaddak.
Seyyid ALİ el muhtar
Seyyid ABDULLAH el Muntahib
Seyyid AHMED-i Taki
Seyyid MAHMUD
Seyyid MUHAMMED
Seyyid CAFER Ebu Hars
Seyyid ALİ ebi müeyyed el meşhur bil Veherat ve keza bi Şuayb
Seyyid HÜSEYİN Celaleddin
Seyyid MUHAMMED YUSUF Sadreddin
Seyyid EYYUB Hemedani
Seyyid Ebi Yakub YUSUF Hemedani
Seyyid Ebi Müslim SELİM El Iraqi El Hemedani
Seyyid YUSUF Hemedani
Seyyid SALİH Hemedani
Seyyid Emir El Kebir Zeynelabidin ALİ el Hemedani El Meşhur bi zurdani el mülakkab bi muvahadil horasani
Seyyid AHMED Ahlati
Seyyid Haci NİZAMÜDDİN Ahlati
Seyyid Ebi Hasan ALİ Ahlati
Kemal-ül milleti veddin Seyyid HÜSEYİN Ahlati
Seyyid Baba MANSUR Ahlati
Seyyid İSHAK Ahlati
Seyyid ABDULGANİ Ahalti
Seyyid SÜLEYMAN Ahlati
Seyyid MUSA Ahlati
Seyyid ABDÜLKERİM Ahlati
Seyyid, Allame, ŞEMSEDDİN Kutb-i Ahlati-Bırifkani
Seyyid ZEYNELABİDİN Birifkani
Seyyid EBUBEKİR Bırifkani
Seyyid NUREDDİN Bırifkani
Seyyid EBUBEKİR Bırifkani
Seyyid MUHAMMED Bırifkani
Seyyid YUSUf Bırifkani
Seyyid İSA Bırifkani
Seyyid HÜSEYN Bırifkani
Seyyid HASAN Bırifkani
Seyyid MUSA Bırifkani
Seyyid MUHAMMED Bırifkani
Seyyid MUSA Bırifkani
Seyyid Mahmud Bırifkani (Bırifkan Seyyidleri'nin yazarı)

Ağaçlıdere köyü:Seyyid Mahmud Birifkani, Birifkan Seyyidleri adlı eserinde şu bilgilere yer vermektedir: “Bu köy ağaçlı bir derenin içinde bulunduğundan dolayı Ağaçlıdere Köyü demişlerdir.Eski adı Cırnık’tır(Dibek) .Orada eskiden büyük taştan yapılmış bir dibek vardı, çevre köyler hep orada bulgurlarını dövdürüyorlardı.O nedenle bu köye Cırnık (Dibek) köyü denmiştir.Bu köy Seyyid Hüseyin Keya’nın inşa ettiği Mermeri köyünün 6km. doğusunda yer almaktadır.O köyün kuzeyinde Kani’ya Spi vardır.Kani’ya Spi denen yerde ise 1.Dünya Savaşında Osmanlı askerlerinin hastaneleri vardı.”

Soğanlı köyünde çok soğan ekildiği için bu köye soğanlı demişler.Eski adı Axmeşat’tır.Orada eskiden Ak meşe ağaçları olduğundan dolayı bu adı almıştı.Zamanla Ak meşe kelimesi Axmeşat şeklinde telafüz edilmiştir.Şu an köy geniş bir alana yayılmış dağınık halde bulunuuyor. Seyyid Mahmud Birifkâni Birifkan Seyyidleri adlı eserinde şu bilgilere yer vermektedir. ‘’1869’da seyyid molla İsa'nın oğlu Seyyid Hüseyin Keya kısa bir süre Axmeşât (Soğanlı) Köyüne ikamet eder.Axmeşat o dönemde bir bölük asker bulunuyordu.1.dünya savaşında ise Osmanlı askerleri’nin karargahıydı.’’ Buna göre 1869'da da bu köy vardı. Bu köyde Yengi köyden gelen koçerler (Beritanlar) , Nêrbê köyünden gelen Nirbi'liler,mala melî ve diğer bazı aileler yaşamaktadır.

Durumlu,Sarıkamış köyü:Eski adı: Baqaws,yeni adı: Durumlu’dur. Seyyid Mahmut Bırifkani,”Bırifkan Seyyidleri“kitapta bu köy hakkında çok geniş bilgilere yer vermektedir.Yazarın verdiği bilgilere göre: “Baqaws:Ba(Rüzgâr) ve qaws(Eğmeçli) kelimelerinden gelmektedir.Dicle nehrinin kenarıdan yer almaktadır.1869 da Seyyid Hüseyin Keya bir kaç ay Axmeşat’ta kaldıktan sonra Baqavs Köyüne yerleşir.Daha sonra Dicle nehrinin suları seviyesi yükselip Seyyid Hüseyin Keya’nın duvarının dibine kadar gelir. Bunun üzerine Seyyid Hüseyin Keya burada hayır kalmadı der ve Seyyid Hacı Evdi ile beraber şu an ki Mermer’in 3 km. Batısında yer alan tarihi Şahhüseyna denen yerde köy inşa ederler.Daha sonra 1885’te Mermeri, Sur köyü inşa etmişlerdir”.

Bu köy adını,köyün ortasında bulunan Sarınç’tan (Sarnıç) alır.Sarınç 6-7 metre uzunluğundadır. 1819 öncesi Seyyid Muhammed oraya gelmeden önce Şah Süvari Arabi,Beyzadeler ve değişik Arap kabileleri oraya çadır kurup yayla olarak kullanırlardı.Seyyid Muhammed Bırifkani,babası Seyyid Ebubekir ile beraber Bırifkan'dan gelip Ahlata yerleşmişlerdir.Daha sonra Seyyid Muhammed Ahlat'tan Terkan bölgesine gelip bu köyü inşa etmiştir.(1819’dan kaç yıl önce) orayı kurmuştur.Seyyid Muhammed’in bir evi Saricek’te bir evide Diyarbakırda idi.Bu köy üç defa yıkılmıştır.Bunlardan yıkımlardan biri Osmanlı arşivlerinde de geçmektedir.Bu köy Osmanlı döneminde Meadin-i Humayun'a(Maden) bağlıydı.Dahe sonra merkez Diyarbakır'a bağlanmıştır.Eğil'in ilçe olması ile köy Eğil'e bağlandı. Seyyid Mahmut Bırifkani 'Bırifkan Seyyidleri' adlı kitabında bu köy ile ilgili çok geniş bilgiye yer vermiştir.Bu bilgilerde adı geçen kitapta geçmektedir.

Adını:Ak-Viran Beyaz Harabe veya Ax-Viran(Harabe Toprak) 'dan alır.Çünkü bu köy defalarca viran olmuştur(yıkılmıştır) .Köyün yakınında Büyük Akören adında bir köy daha vardır.Cumhuriyetin kuruluş yıllarına kadar) ]Büyük Akören çok büyükmüş.Fakat şu an Küçükakören daha büyüktür.Küçükakören köyünün ilk kurluşu hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır.Fakat 1900 lü yılların başlarına kadar köyün küçük mezraları vardı.(kaniya cevziya) (kaniya kuçé) (kaniya mehmediya) (hesyé baci) (hesyé dıréj) (kanya xalıt) (golé şexo) gibi...Bu mezralarda Koçerler(Duderili Beritanlar) ,Cevzi ve Tutiler yaşarlardı.Ama bütün bu mezralar 1900 yılından önce yıkılıp yok olmuşlar. 1909'te Molla Osmanın oğlu Ömer (Amiyê osmén) adında bir zat Paşiyan köyünden gelip önce göçebe olarak çevrede yaşar.Melle Osmanın oğlu Ömerin göçebe çadırı 14 sütun üzerinde kurulmuş. Sonra Küçükakören köyünün merkezi olan yere yerleşir.Bu günkü köyü kurar.Bu aile aslen Garzanlıdır.Oradan gelip(Garzan,Kurtalan ve Beşiri arasında bir bölgedir) .Diyarbakırın kuzeyinde yer alan Térkan bölgesinin Harziyan-Xerzıya- köyünü inşa ederler.(Bu köyün harabeleri halen belirgin bir şekildedir.Xırbé mala mella diye anılır) Bu aileden 200 yıldan beri alim eksik olmamıştır.8.babalarına kadar hepsinin adının önünde[(molla) (melle) (müderris) ]sıfatı vardır ve kesintisiz olarak tüm kuşak medrese eğitimi görmüş ve çevrede binlerce öğrenci yetiştirmişlerdir. Ömer'den kalanlar 2.kuşak nesilKurt ve Tanrıkulu soyadını kullanmaktadırlar.1997 de vefat eden Seyda Molla Nezir ve seyda molla Ömer([Seyda é Melle Ömer şu anda hayatta) ] (İki amca çocukları) (Bunlardan Seyda Melle Ömer Térkan tarihinde hayatında hiç okula gitmediği halde dışarıdan 1960 lı yıllarda ilkokul,Ortaokul ve Liseyi 8 yıl gibi kısa bir sürede bitirmişitir.) bu ailedendir.Her iki Seyda da,arapça ve farsçayı mükemmel bir çekilde biliyordu.Eski osmanlı döneminde medreselerde okutulan,sarf,nahv, yunan klasik mantığı, vadi,istiare,bedi, munazara,akaid,kelam, fıkıh,usulul fıkıh,hadis,usulul hadisvs.ilimleri okudular.Seyyid Mahmut Bırifkani,'Bırifkan Seyyidleri'adlı eserinde bu köy ve bu aile ile ilgili geniş bilgi vermekedir. Köyde sonradan Tanrıverdi,Kaya,Yeşilkaya,Çınar,Çelik,Can,Ece,Ağırbaş,(Karaoğlan) , Barut(başlangıç) (Çakar) ,(Seyhan) ,aileleri de gelip yerleşmişlerdir