Kültür Sanat Edebiyat Şiir

acıklı
sıfat

1. Acındıracak, acı verecek nitelikte olan, dokunaklı, koygun:
'İçeriden ince iniltilerle karışık acıklı bir uğultu çıkıyordu.'- Ö. Seyfettin.
'Acıklı başta akıl olmaz.'- Atasözü.
2. Acı görmüş, yaslı, kederli:
'Kendimi bu acı ve acıklı kitlenin bir parçası gibi hissediyordum.'- H. E. Adıvar.

Acıklı< ac-ı-k-lı: fiil kökü + yardımcı ses + fiilden isim yapım eki + isimden isim yapım eki

acıklı < {acı}
-k- sesinin mahiyeti açık değildir.

acıklı 'acı verecek nitelikte, dokunaklı' Baba'nın acıklı hikayesi... (A. Yurdakul 1987 s. 211) .

acı- 'ıztırap çekmek' TS 5 < ET. açı- a.m. Clauson 1972 s. 20- 21, K. Röhrborn 1977 s. 40. * Meşhürdur bu: atı geçer acıyan eşek. (F1970 [16. yy.'ın ilk yarısı] II, 30) . BSTT.'de manaları birbirine yakın olan acı, ağrı, sancı kelimelerı hem isim hem de fiil kökleridir (b. acı 10) .


aklamak
(-i durum ekiyle kullanılan fiil)

1. Suçsuz veya borçsuz olduğu yargısına vararak birini temize çıkarmak, tebriye etmek, ibra etmek.
2. (mecaz) Başarılı gösterilmek, değerli olarak nitelendirilmek:
'Bir kitabın çok satmasında o kitabı aklayıcı nedenler pek özel durumlara bağlıdır.'- N. Cumalı.

Aklamak < ak-la-mak: isim kökü + isimden fiil yapım eki + fiilden isim yapım eki


başaklanmak (nesne almayan fiil) Başak
bağlamak, tutmak.


Başaklanmak < baş-ak-la-n-mak: isim kökü + isimden isim yapım eki – isimden fiil yapım eki + fiilden fiil yapım eki(dönüşlülük) + fiilden fiil yapım eki



başak 'ekinin taneleri taşıyan kılçıklı başı' < ET. başa(\'a.m. [baş + küçül~me eki olan -ak eki, b. bardak [; ]] Clauson 1972 s. 378. * Başaklar koç ke/lesi gibi.., Bir ke/lede on beş, yirmi tane var. (Kemal Tahir 1955g s. 129) 'mahsul devşirildikten sonra dal ve sap üzerinde kalmış olan artıklar' DS S 50-5 S 1, TS 418. başakçı 'bu artıkları toplayan' DS S S 1, TS 419: *

Ba- şakçılara bir tane bile ceviz bırakmayacak, ne var ne yoksa derleyip toparlayıp götürecekti. (N. Üstün 1970 s. 153-154) .

başak 'arpa, buğday gibi ekinlerin, taneleri taşıyan başı'. Anadolu ağızlarında 'tarlalarda kalmış veya dökülmüş başak' olarak da kullanılır.

- Nog masak 'başak'. - KKlp masak. Kara Kalpaklar bas adını da kullanırlar. - Kzk ma- sak 1. 'ternren'; 2. 'başak'. - Krg maşak 'tarlada kalmış başak'. Kırgızlar başak biçimini de kullanırlar. - Sagpazak. - TatK başak 'ba- şak'. - Bşk başak. - Türki maşak 1. 'ternren'; 2. 'başak'. - çuvpuçax,pusax 'başak'.

Orta Türkçede başak 'okun veya kargının ucuna geçirilen demir, temren' olarak geçer. Sonraki dönemlerde 'ekin başı, başak' anlamını almıştır. Örn. Harezm alanında başak 'ekin başı' olarak kullanıldığı gibi, 'ok başa- ğı' anlamına da gelir. Eski Kıpçakçada başak artık 'ekin başı' olarak geçer.

Türkçe baş (- Çuv pus) kökünün bir türevi olduğu açıktır: baş + -{a) k küçültme eki. Radlloff' a borçlu olduğumuz bu açıklama Gombocz (Turan 1918,212) , Brockelmann (OGM 64. § d) , Ramstedt (Lautlehre 109; Formen- lehre 106, 212) , Rasanen (MTS 100; V 64 b) , Eren (KCsA 3: 129) gibi yazarlarca be- nimsenmiştir. Egorov (~S 169-170) da bu açıklamaya katılmıştır. Sevortyan (~STJa 1978,89-90) da bu açıklamayı doğrulamıştır. Diyalektlerde baş da 'başak' olarak kullanılır., Örn. Türkmence ve Balkarcada baş 'başak' olarak da geçer. (Balkarlar başağa kılkı adını: da verirler.)
Türk diyalektlerinde okun ucundaki sivri de- mire temren (> demren) adı da verilir. Bu ad Oğuzcada temürgen olarak kullanılmıştır. Bu adın yayılması karşısında başak adı diyalektlerin bii böluffi U nde yalnız 'ekin başı' olarak kalmıştır. Bk. temren.

Brockelmann: OGM 64. § d; Rasanen: MTS 100; V 64 b; Ligeti: MNy 54: 448; Egorov: fi.s 169-170; Clauson: ED 378 b; Sevortyan: fi.STJa 1978.89-90.




canavarlaşmak
(nesne almayan fiil)

1. Canavar gibi davranmak.
2. (mecaz) Korkunç, ürkütücü bir durum almak.


Canavarlaşmak < can-avar+ la-ş-mak: isim kökü + isimden fiil yapım eki + fiilden fiil yapım eki + fiilden isim yapım eki





çağıldayış is. Çağıldamak işi veya biçimi.

Çağıldayış < çağ-ı-l-da-y-ış: isim kökü + yardımcı ses + isimden isim yapım eki + isimden fiil yapım eki + yardımcı ses + fiilden isim yapım eki

çağla[mak < ET çığıl/çağıl şakırtı ve şıkırtı sesi onom çağıl taşların çarpışmasından çıkan ses

çakılda- 'tak tak gibi sert ve kuru ses çıkarmak' < çakıl + ses' taklidi kelimelerdendir.

çarşaflı s. 1. Üzerinde çarşaf olan. 2. is. çarşaf giymiş olan (kimse) : 'Türk Ocağının en ileri adımlarından biri, çarşaflı hanımı piyano çalmak için sahneye çıkarmak olmuştur. ' -F. R. Atay.

Çarşaflı < çar-şaf-lı: isim kökü + isimden isim yapım eki

çarşaf ~ Fa çaderşeb gece örtüsü çader örtü + şeb gece {çadır}, {şebboy}

çarşaf 'yatak çarşafı; bütün vücudu içine alan bir yetişkin kadın sokak giysisi' Menlnskl 1680 I, 1542, 1546 < çaderşeb. * ortalama doğru Mümtaz Beğil) on Oç yaşına basan /kızı Metija çarşafa girdi. (E.E. Talu 1928 s. 45) .


denetleyici isim, sıfat
1. Denetleyen (kimse) .
2. (isim) Denetleyen alet.

Denetleyici < dene-t-le-y-ici: fiil kökü + fiilden isim yapım eki + isimden fiil yapım eki + yardımcı ses + fiilden isim yapım eki

dene- 'dikkatle gözden geçirmek, imtihan etmek' TS 1078-80 < ET. del) e- a.m. [tel) 'denk' + isimden fiil yapan -a-i -e- genişlemesi, b. ada- i 0] Clauson 1972 s. 516. * Cey,sınamayınca ve delemeyince evmek gerekmezidi. (A. Zajqczkowski 1 ~34 [1405] I, 12) . * Cev3mi'a, mecam/'a, ôan3ta, esva/ra girerdi, ôal/rul) İJalin görOrdi, de/]erdi,,sorardl,teftTş ve tefaİJİJu,s ederdı. (Ferec 855/1451 v. 71a) . 'tecrübe etmek' Meninski 1680 II, 2112: * Bal gibi Pavlov'un köpeklerde denediği şartlı refleks deneyi bu ve bunlar bizim insanlarımız. (B. Uzuner 1997 s. 27) .

• Kendim sigarayı bırakamam ama, bırakanlara büyük bir hayranlık duyarım; bırakmayı kaç kez denedim. (M. Urgan 1998 s. 47) . 'tadına bakmak': * Niyazi anlar şaraptan, bir denesin hele/R.Ilgaz 1991 r s. 25) .



denetim YT (1955) murakabe < {dene-)



geçiştirmek
(-i durum ekiyle kullanılan fiil)

1. Gereken önemi vermemek, üstünde durmadan başından savmak.
2. Az bir zararla atlatmak, kurtulmak:
'Nihat bu kazayı da geçiştirince, tekrar gözlerini apartmanın kapısına dikti.'- P. Safa.


Geçiştirmek < geç-iş-tir-mek: fiil kökü + fiilden isim yapım eki + isimden fiil yapım eki + fiilden isim yapım eki
geç ~ ET erken olmayan
geç[mek ~ ET keçmek aşmak, (nehir) aşmak, öte yana gitmek

hıçkırık-ğı is. ~. Çok yemek yeme veya sinirsel bir sebeple ve istemsiz olarak diyafram kasının kasılmasıyla hava akci-ğerlere geçerken boğazdan çıkan ve düz- gün aralıklarla tekrarlanan ses: 'Savcı mendili ağzına kapayarak hıçkırığını gizledi.' -A. Gündüz. 'Heyecandan bir çocuk gibi hıçkırıklarla sarsılıyordu.' -H.E. Adıvar. 2. Ağlarken çıkan ses. hıçkırık tutmak sürekli olarak hıçkırmak



hıçkır[mak < onom hıç hıçkırık sesi



kanıksayış
isim

Kanıksamak işi veya biçimi.

Kanıksayış < kan-ı-k-sa-y-ış: fiil kökü + fiilden isim yapım eki + isimden isim yapım eki + isimden fiil yapım eki + yardımcı ses + fiilden isim yapım eki

kanıksa[mak alışmak < kanık kanmış < {kan-}









karasinek
isim, zooloji

Böcekler sınıfının çift kanatlılar takımından, insan ve evcil hayvanların kanını emen, görünüşü ev sineğine benzeyen bir eklem bacaklı türü (Stomoxys calcitrans) .


Karasinek < kara+sin-ek: isim kökü + isimden fiil yapım eki + fiilden fiil yapım eki(dönüşlülük) + fiilden isim yapım eki

Kara 1 ~ ET kara siyah, fakir, uğursuz

kara 2 ~ Ar [fa. f.] sabit şey, kalıcı yer < {karar}

sinek ~ ET sinek kara sinek, sivri sinek
onom si vızlama sesi


saplanmak
(-e durum ekiyle kullanılan fiil)

1. Hızla batmak.
2. Batma sonucu hareket edemez olmak, batıp kalmak:
'Dönüşte Zeytinburnu açıklarında kara saplandık.'- Y. Z. Ortaç.
3. (mecaz) Bir şeyle ilgisini kesmemek, takılıp kalmak:
'Ahmet Kerim'in zihni, bir defa bu ihtimale saplandıktan sonra artık sabaha kadar gözüne uyku girmedi.'- Y. K. Karaosmanoğlu.
'Mistik olmayan felsefe görünüşünde de tamamen H. Spencer'e saplanmış kalmıştı.'- H. Taner.

Saplanmak > sap-la-n- mak:fiil kökü + fiilden fiil yapım eki + fiilden fiil yapım eki(dönüşlülük) + fiilden fiil yapım eki

sap ~ ET sap bıçak veya kılıç sapı

savsaklayış
isim

Savsaklamak işi veya biçimi.

Savsaklayış < sav-sak-la-y-ış: fiil kökü + fiilden isim yapım eki + isimden fiil yapım eki + yardımcı ses + fiilden isim yapım eki

savur[mak ~ ET savurmak sallamak, saçmak, hızla fırlatmak < {sav-}





tütüncülük
isim

Tütün yetiştiriciliği veya satıcılığı.

Tütüncülük < tüt-ü-n-cü-lük: fiil kökü + yardımcı ses + fiilden isim yapım eki + isimden isim yapım eki + isimden isim yapım eki


tütün ~ ET tütün tüten şey, duman, tütün bitkisi < {tüt-}


uçurumlaşmak
(nesne almayan fiil)

Uçurum durumuna gelmek.

Uçurumlaşmak < uç-u-r-u-m-la-ş-mak: fiil kökü + yardımcı ses + fiilden fiil yapım eki + yardımcı ses + fiilden isim yapım eki + isimden fiil yapım eki + fiilden fiil yapım eki + fiilden isim yapım eki

uçurum < ET uçurmak düşürmek < {uç-}
uç[mak ~ ET uçmak ölmek, düşmek, uçmak

Yaşanan anksiyetenin (bunaltının) niteliği, kişinin korktuğu sonuçlar tarafından belirlenir. Bu açıdan psikoanalitik kuramlarda anksiyete dört bölümde ele alınır?

(1) Süperego anksiyetesi,
(2) Kastrasyon anksiyetesi,
(3) Ayrılma anksiyetesi ve
(4) İd ya da dürtü anksiyetesi.

Süperego Anksiyetesi:

Hemen herkes, yaşamının bir döneminde, yanlış olduğunu düşündüğü bir eyleminden ötürü suçluluk duymuş ya da yaptığı yanlışın herkes tarafından anlaşılacağına ilişkin sıkıntılı beklentileri olmuştur.
Ahlaki değerlerin ters düşen davranışlarda bulunduğu zaman kişinin vicdan azabı çekmesi doğaldır. Süperego anksiyetesi değişik yoğunluklarda yaşanabilir, ancak yapılan yanlış ne denli uygun düşüyor gibi görünürse görünsün sağlıksız semptomlar doğuruyorsa anormal olarak kabul edilir. Böyle yaşanan anksiyetenin en açık ve sık görülen biçimi psikotik depresyonlarda görülen biçimdir. Bu hastalar büyük günahkarlar olduklarına inanabilirler. Süpergo anksiyetesi, obsesif-kompulsif bozukluklarda olduğu gibi nörotik semptomlarla da sonuçlanabilir.

Kastrasyon Anksiyetesi:

Kastrasyon anksiyetesi, bedenin zarar göreceğine ya da kişinin yetilerinin bir şekilde azalacağına ilişkin kokularla ilintilidir. Bu anksiyetelerle kastasyon adı verilir, çünkü bu hastaların çağrışımları çoğu kez cinsel kimlik karmaşası ile birlikte cinsel organlarının fiziksel zarar göreceği düşlemlerine dayanır.
Genellikle, maskülin kimlikleri tam pekişmemiş ergen ya da genç erişkin erkeklerde ortaya çıkar homoseksüel panik, sıklıkla okul yatakhanesi ya da askeri kışla gibi yerlerde bu kişi ilk kez diğer erkeklerle yakın ilişkide olduğu zaman çıkar. Bu durumda, hastanın müskülinitesini tehdit eder gibi görünen altta yatan bilinçdışı homoseksüel dürtüler uyanabilir ve bu, alışılmışın dışında şiddet patlamalarına ve akut anksiyete ataklarına yol açabilir.

Ayrılma Anksiyetesi:

Önemli bir insan ilişkisinin yitirileceği ile ilgili korkulu bir beklentidir.

İd ya da Dürtü Anksiyetesi:

Hastalar, bir dürtüleri karşısında denetimlerini yitireceklerine ve bunun sonucu olarak çılgınca davranacaklarına ilişkin panik tarzında korku duyduklarını söylerler. En ileri biçimiyle, benlikleri sanki dağılacakmış gibi bir korku duyarlar. Böyle korkular, çoğunlukla öfkenin ayrımına varılmasıyla birlikte ortaya çıkar

Yaşanan anksiyetenin (bunaltının) niteliği, kişinin korktuğu sonuçlar tarafından belirlenir. Bu açıdan psikoanalitik kuramlarda anksiyete dört bölümde ele alınır?

(1) Süperego anksiyetesi,
(2) Kastrasyon anksiyetesi,
(3) Ayrılma anksiyetesi ve
(4) İd ya da dürtü anksiyetesi.

Süperego Anksiyetesi:

Hemen herkes, yaşamının bir döneminde, yanlış olduğunu düşündüğü bir eyleminden ötürü suçluluk duymuş ya da yaptığı yanlışın herkes tarafından anlaşılacağına ilişkin sıkıntılı beklentileri olmuştur.
Ahlaki değerlerin ters düşen davranışlarda bulunduğu zaman kişinin vicdan azabı çekmesi doğaldır. Süperego anksiyetesi değişik yoğunluklarda yaşanabilir, ancak yapılan yanlış ne denli uygun düşüyor gibi görünürse görünsün sağlıksız semptomlar doğuruyorsa anormal olarak kabul edilir. Böyle yaşanan anksiyetenin en açık ve sık görülen biçimi psikotik depresyonlarda görülen biçimdir. Bu hastalar büyük günahkarlar olduklarına inanabilirler. Süpergo anksiyetesi, obsesif-kompulsif bozukluklarda olduğu gibi nörotik semptomlarla da sonuçlanabilir.

Kastrasyon Anksiyetesi:

Kastrasyon anksiyetesi, bedenin zarar göreceğine ya da kişinin yetilerinin bir şekilde azalacağına ilişkin kokularla ilintilidir. Bu anksiyetelerle kastasyon adı verilir, çünkü bu hastaların çağrışımları çoğu kez cinsel kimlik karmaşası ile birlikte cinsel organlarının fiziksel zarar göreceği düşlemlerine dayanır.
Genellikle, maskülin kimlikleri tam pekişmemiş ergen ya da genç erişkin erkeklerde ortaya çıkar homoseksüel panik, sıklıkla okul yatakhanesi ya da askeri kışla gibi yerlerde bu kişi ilk kez diğer erkeklerle yakın ilişkide olduğu zaman çıkar. Bu durumda, hastanın müskülinitesini tehdit eder gibi görünen altta yatan bilinçdışı homoseksüel dürtüler uyanabilir ve bu, alışılmışın dışında şiddet patlamalarına ve akut anksiyete ataklarına yol açabilir.

Ayrılma Anksiyetesi:

Önemli bir insan ilişkisinin yitirileceği ile ilgili korkulu bir beklentidir.

İd ya da Dürtü Anksiyetesi:

Hastalar, bir dürtüleri karşısında denetimlerini yitireceklerine ve bunun sonucu olarak çılgınca davranacaklarına ilişkin panik tarzında korku duyduklarını söylerler. En ileri biçimiyle, benlikleri sanki dağılacakmış gibi bir korku duyarlar. Böyle korkular, çoğunlukla öfkenin ayrımına varılmasıyla birlikte ortaya çıkar

Uyum bozukluğunun başlıca özelliği, belirgin psikolojik veya sosyal bir stres kaynağı veya kaynaklarına tepki olarak kişinin gözlemlenebilir bazı klinik sorunlar göstermesidir. Bu klinik sorunlar duygusal veya davranışsal olabilir. Örnek olarak, biten bir ilişkinin ardından ayrılan çiftten birisinin yoğun uykusuzluk ve ağlama şikayetlerinin olması, işten çıkarılma sonrası kişinin yoğun bunaltı atakları geçirmesi (panik atağına benzer belirtiler olabilir) verilebilir. Bu tanı içinde, kişi bu belirtileri stres etkeninden hemen sonraki 3 ay içinde verir.

Hepimiz stres etkenlerine karşı tepki veririz. Uyum bozukluğu ise ancak beklenenden daha fazla bir tepki varsa düşünülür. Pek çoğumuz için işten çıkarılma sıkıntı vericidir. Ancak bu durum yoğun umutsuzluk, ağlamalar, sinirlilik, aşırı kaygı, saldırganlıklar veya yasal sorunlar yaşamamıza neden oluyorsa, bu durumun artık hastalık seviyesine geldiğini ve tedavi almamız gerektiği düşünmek gerekir.

Ayrıca uyum bozukluğu tanısı için kişide daha önceden saptanmış depresyon, anksiyete bozukluğu veya yas tanıları olmamalıdır. Yani daha önce ruhsal sorunu olmamış bireylerin biraz önce bahsettiğimiz tepkileri göstermesi durumunda bu hastalıktan bahsedilebilir.

Uyum Bozuklukları,

1.Depresif Duygudurum ile Giden (depresif duygulanım, ağlamaklılık, umutsuzluk)
2.Anksiyete ile Giden (sinirlilik, üzüntü, aşırı kaygı, çocuklarda bağlandığı kişiden ayrılma korkusu)
3.Karışık Anksiyete ve Duygudurum ile Giden
4.Davranım Bozukluğu ile Giden (başkalarının haklarına saldırı, yaşına uygun önemli toplumsal değerleri bozma: okuldan kaçma, yıkıp dökme, pervasızca araba kullanma, kavga çıkarma, yasal yükümlülüklerini yerine getirmeme)
5.Karışık Duygu ve Davranım Bozukluğu ile Giden

tipler olmak üzere alt gruplarda incelenirler.

Şizofreni ile ilgili merkez arayaların sitemize gönderdikleri sorulara cevap olarak aşağıdaki numaraları sitemize koymamızın uygun olacağını düşündük. Ayrıca bu merkezlerle iletişime geçen kişiler bizi aldıkları hizmet konusunda bilgilendirirlerse, nerede nasıl hizmetler olduğunu da buradan duyurabiliriz.

Sağlıklı günler dileği ile


Şizofreni Dostları Derneği
Kutlu sok 57/5, Ayazpaşa, İstanbul
Tel: 0212 252 23 80, Faks: 0212 252 0681

Şizofreni Dayanışma Derneği
370. Sok 44A, Bahçelievler, Hatay, İzmir
Tel: 0232 261 8083

Şizofreni Hastaları ve Yakınları Dayanışma Derneği
Kuveyt Cad. (Güven Sokak) 7/18, Aşağıayrancı, Ankara
Tel: 0312 466 43 66

Şizofreni ile Yaşam Derneği
Tunca MAh. İzmir Cad. No:172/2, Karaköy, Manisa
Tel: 0236 239 6471