Yusuf Eken Antoloji.com

BİLİNÇ AKIŞI: Roman ve hikâyede başvurulan bir anlatma yöntemidir. Boynukara, bilinç akışı yöntemini “Bir roman kişisinin zihninden geçen gelişigüzel ve us dışı izlenimlerin akışını kayda geçirmeyi amaçlayan edebî bir teknik.” olarak tanımlamıştır. (Boynukara:1997,27)

Bilinç akışı tekniği bireyin iç dünyasını okura sunmadaki etkili anlatımıyla dikkat çeken bir yapıya sahiptir. Bu yönüyle çağrışım, bilinç akışı tekniğinin vazgeçilmez ilkelerinden biridir. Aslında bu yöntemi, düşünsel öğelerin zihin sahasında kıyasıya mücadele etme süreci ve bu süreçte zihnin paslaşma, atlama ve sıçrayışlarda bulunması; çağrışım değeri nispetinde psikolojik gerilimli bireyin sürekli bir düşünceden diğerine birbiri ardınca hızla geçişi, hiçbir mantıksal bağa dayanmayan fikirlerin; kendine gelişigüzel bir yol bularak beynin merkezine sızıp üşüşmesi, yığılarak birikmesi ve sıralanması olarak da ifade etmek mümkün. Bu teknik en çok iç monolog tekniği ile benzerlik gösterir. Berna Moran, iç konuşma ile bilinç akışı tekniği arasındaki birincil ayrımın dil düzeyinde olduğunu tanımdan çok açıklamaya dayalı bir anlatımı esas alarak şöyle vurgular:

“Bilinç akımı, roman kişisinin kafasının içini okura doğrudan doğruya seyrettiren bir teknik. Şu farkla ki, iç konuşma gramer bakımından düzgün, sentaks kurallarına uygun cümlelerle yapılan sessiz bir konuşmadır. Ve düşünceler arasında mantıksal bir bağ vardır. Bilinç akımında ise karakterin zihninden akıp giden düşüncelerde mantıksal bir bağ yoktur. Daha çok çağrışım ilkesine göre akarlar. Ayrıca gramer kuralları da gözetilmez” (Moran 1983: 67) .

Tanzimat sonrası Türk romanı insanın psikolojisine, içsel dinamizm ve derinliğine eğilmeye başlamış; özellikle Peyami Safa ve Ahmet Hamdi Tanpınar gibi usta kalemler eserlerinde modern bireyin iç çalkantılarına, tezatlarına yer vererek ele aldıkları karakterlerin psikolojik derinliklerini yansıtma bakımından önemli adımlar atmışlardır. 1970 sonrası Türk edebiyatı ise Adalet Ağaoğlu, Orhan Pamuk, Erdal Öz, Oğuz Atay, Leyla Erbil, Tezer Özlü ve Bilge Karasu gibi yazarlar yetiştirmiş; modernizm ve postmodernizm unsurlarını bünyesinde barındıran eserlerin ortaya çıkmasında etkili bir dönem olmuştur. Aşağıda bilinç akışı tekniğine örnek olarak Oğuz Atay’ın “Tutunamayanlar” adlı romanından kısa bir bölüm alıntılanmıştır:

“Demek, hafifçe söylenme alışkanlığı, o zamana kadar uzanıyordu. Demek, kendi kendine konuşma o gece yarısı başlamıştı” (Atay 2004:25-26)

Bir şeyi bir şeyin içine koymak, sıkıştırmak gibi anlamlara gelen idmacın edebiyattaki karşılığı; övme içinde övme, yerme içinde yerme barındıran; sözün anlamına diğer bir anlam daha katacak şekilde ifade edilmesi olan bir çeşit edebî sanat. Zor olmasından dolayı edebiyatımızda örneğine çok az rastlanır. Muallim Naci aşağıdaki beyti idmaca örnek gösterir:

Sadrında seni eyleye Hak dâim ü bâkî
Hep âlemin ettikleri şimdi bu duâdır

Beytin ilk dizesinde bir yandan şair sadrazama dua etmekte, diğer yandan ikinci dizesinde âlemin dahi kendisine dua ettiğini söyleyerek ikinci kez sadrazamı övmektedir.

Karşılaştırmalı, tenkitli metin yayımına verilen ad. Birden çok el yazma veya matbu nüshası bulunan ve bu nüshalar arasında farklılıklar taşıyan bir edebî eserin söz konusu edilen nüshaların karşılaştırılıp farklılıklar tespit edilerek aslına en yakın ve en doğru şeklinin elde edilip yayımlanması işi. Buna 'tenkitli basım' veya 'ilmî neşir' de denir. Bu tür yayımlarda nüshalar arasındaki farklılıklar dipnotlarda gösterilir; ayrıca gerekli görülen durumlarda açıklamalara da yer verilir.