Azerbaycanı sevenler Mesaj Detayi Antoloji.com

1905-ci il ermə ni və hşiliklə ri
Tofiq Hə sə nov
1905-1906-cı illə rdə Cə nubi Qafqazda ermə ni və türk müsə lmanlar arasında ə n kə skin döyüşlə r Gə ncə quberniyasının Şuşa və Gə ncə şə hə rlə rində olmuşdur. 1905-ci ilin may-iyun aylarında ermə nilə r İrə van quberniyasında türk-müsə lman ə halisinə qarşı qırğına başlamışlar. 1905-ci il may ayının axırlarında ermə ni daşnak silahlı də stə lə ri 80 evdə n ibarə t müsə lman mə hə llə sində ixtişaş salaraq türk-müsə lman evlə rini güllə boran etdilə r. Üç gün davam edə n atışmada qırx nə fə r ermə ni və iki nə fə r müsə lman hə lak oldu. Və hşilə şmiş ermə nilə r güclü silahlı də stə lə rlə hücum edə rə k güllə lə ri tükə nmiş türk-müsə lmanları öz mə hə llə lə rini gecə vaxtı tə rk etmə yə mə cbur etdilə r. Ermə nilə r Irə vanın türk-müsə lman ə halisi yaşayan mə hə llə sinin evlə rini qarə t və talan edə rə k dağıdır, qaça bilmə yə nlə rə ağır işgə ncə lə r verir və öldürürdülə r.
Ermə nilə r 1905-ci il may ayının axırında İrə vanın türk-müsə lman ə halisində n beş kişi, dörd qadın və iki uşağı ə lə keçirib və hşicə sinə öldürmüşdülə r. 1905-ci ilin iyun ayında ermə ni silahlıları Ecmiə dzin ə trafında olan türk-müsə lman kə ndlə rinə geniş miqyaslı hücuma keçdilə r. 10 iyunda Ecmiə dzin qə zasında olan doqquz türk-müsə lman kə ndi talan edilə rə k yandırılmışdır. İrə vanda yerli türk-müsə lmanlara qarşı talan, qarə t və qırğınlar törə də n ermə ni silahlıları 1905-ci ilin may ayının 11-də Naxçıvana gə lə rə k Naxçıvan şə hə rinin türk-müsə lman ə halisini fasilə siz atə şə tutdular. May ayının 9-dan 30-na kimi davam edə n ermə ni-müsə lman münaqişə sində Cə hri kə ndi ermə nilə r tə rə fində n yandırıldı.
1905-ci ilin oktyabr ayının axırlarında ermə ni-daşnak qüvvə lə ri Qazax şə hə rini yandırmışlar. 1905-ci ilin noyabr ayının 15-18-də Gə ncə də , noyabrın 20-24-də Tiflisdə qanlı ermə ni-müsə lman döyüşlə ri olmuşdur. Gürcüstanın Borçalı qə zasında baş vermiş ermə ni-müsə lman toqquşmaları nə ticə sində yerli türk-müsə lman ə haliyə iki milyon manat mə blə ğində ziyan də ymiş və yüzlə rlə insan öldürülmüşdür.
1905-ci ilin noyabr ayının 15-də n 18-nə kimi Gə ncə də ermə nilə r yerli türk-müsə lman ə halisinə qarşı münaqişə yə başladı. Gə ncə ermə nilə ri Qarabağ, Tiflis, İrə van və Bakıda silahlı ermə ni də stə lə rində n kömə k almışdılar. Gə ncə şə hə rinin dağlıq hissə sində ermə nilə r, düzə nlik hissə sində isə türklə r yaşayırdı. On dörd türk mə hə llə lə rində n üçü, Mollacə milli, Çaylı və Hacımə likli ermə nilə r yaşayan hissə də idi.
Ermə nilə r müsə lmanlarla davanı başlamaq üçün üç müsə lmanı öldürdülə r. Sonra onlara yaxın olan üç türk-müsə lman mə hə llə lə rinə hücuma keçdilə r. Ermə ni silahlılarının hücumları zamanı qadınlar, qocalar və uşaqlar Gə ncə çayını keçə rə k türklə r yaşayan mə hə llə lə rə gə lir, kişilə r isə ermə nilə rə qarşı vuruşurdular. Ermə nilə r boş qalan türk evlə rini talan edib yandırırdılar. “Difai” partiyası bu vuruşmanın qarşısını almaqda böyük rol oynayırdı.
Gə ncə də yerlə şə n “Cə miyyə ti xeyriyyə ” və “Nə şri maarif” cə miyyə tlə rinin binası qə rargaha çevrilmiş və ə halinin ə n mötə bə r, tə dbirli, xalq arasında sözü keçə n adamlarından biri olan Ə lə kbə r bə y Rə fibə yli bu hə rə kata rə hbə r seçilmişdir. Ermə ni silahlıları yerlə şmiş kə ndlə r və mə hə llə lə r dağlıq tə rə fdə n ə hatə yə alınaraq gecə vaxtı ə ks-hücuma keçildi. Ermə nilə rin silahlı də stə lə ri tə rkisilah olunub mə ğlub edildilə r. Ermə nilə r törə tdiklə ri və hşiliyin cavabını aldılar.
1905-ci il noyabr ayının 20-si günorta vaxtı Tiflis şə hə rində Qalovinskdə ki “Nors” və Nikolayevski körpüsündə ki “Ter-Sarkisov” ermə ni bazarındakı lə zgilə rin silah mağazalarını talan etdilə r. Axşam saat 9-da lə zgi paltarlı üç adam faytonla ermə ni mə hə llə si tə rə finə gə ldilə r. Şeytan bazardakı “Roza” lokantasının qabağından keçə rə k havaya beş-on güllə atdılar və faytonlarını bə rk sürüb Ortaçalaya getdilə r. O də qiqə də n ermə nilə r və müsə lmanlar hə r iki tə rə f öz mə hə llə sə ngə rlə rini açıq surə tdə qurub, bir-birinin üzə rinə hücuma keçdilə r.
Ömə r Faiq Nemanzadə öz xatirə lə rində Tiflisdə ermə nilə rin türk-müsə lman ə halisinə qarşı və hşiliyini gerçə k bir surə tdə tə svir etmişdir. Ömə r Faiq özü gördüyü ermə ni və hşiliyini qə lə mə alaraq yazmışdır ki, Tiflisin Voronsov körpüsündə n keçə n türk hamballarını (iranlı hə mşə rilə ri) ermə ni silahlıları sürüyüb körpünün kə narına gə tirir və buradan çaya tullayırdılar. Reskavoronsov mə hə llə lə rində ki mazutlarda işlə yə n türk fə hlə lə rini gizlə ndiklə ri yerdə n çıxarıb xə ncə rlə yaralaya-yaralaya Kür çayının kə narındakı də yirmanların hündür yerinə gə tirir və oradan aşağıya tullayırdılar. Suya atılan biçarə lə r boğulmamaq üçün var gücü ilə çalışır, kə nara doğru yaxınlaşır, lakin kə nardakı ermə ni daşnaklarının onlara yağdırdıqları güllə lə rlə yaralanır tə krar suya batırdılar. Bir az sonra isə çıxıb ə l-ayaq çarpır, üzmə yə çalışırdılar.
Lakin yenə güllə yağışına tutularaq batır və axırda görünmə z olurdular. Kür çayı sularının qanlı dalğaları arasında qarışıb axaraq gedə n cansız, hə rə kə tsiz türk-müsə lman meyidlə ri görünürdü. Bu hadisə də n xə bə r tutan Tiflis şə hə ri ə trafında kə ndlə rdə yaşayan yerli türk-müsə lman ə halisi atlanaraq Tiflis şə hə rinin türk-müsə lman ə halisinin kömə yinə gə ldilə r. Cə nubi Qafqaz üzrə canişin kə ndlə rdə n gə lə n kömə kdə n xə bə rdar olan kimi ə mr verdi ki, atla şə hə rə girmə k qadağan olunsun. Türk-müsə lman igidlə ri şə hə rin ə trafından atlarını kə ndlə rə geri qaytararaq özlə ri piyada Tiflis şə hə rinə daxil oldular. Ermə ni silahlı də stə lə rinin üzə rinə hücuma keçə n türk-müsə lman silahlıları bu gün vuruşduqdan sonra ermə ni daşnak silahlılarını mə ğlub etdilə r.
1905-ci ilin iyun ayının 13-də Qarabağda, Gə ncə quberniyasının Karyagin qə zasında ermə ni-müsə lman toqquşmaları başladı. 1905-1906-ci illə rdə Cə nubi Qafqazda ə n güclü ermə nilə rin yerli türk-müsə lman ə halisinə qarşı tə cavüzü daşnak partiyasının Tiflis, Bakı şə hə rlə rində n sonra güclü tə şkilatı olan Şuşa şə hə rində olmuşdur. Ermə nilə r öz qarşılarına qoyduqları mə qsə də çatmaq üçün durmadan sə ngə rlə r tikir, silahlanır, vilayə tlə rdə n, şə hə r və kə ndlə rdə n Şuşaya canlı qüvvə gə tirirdilə r.
Şuşa şə hə rində ilk ermə ni daşnak silahlılarının tə cavüzünə mə ruz qalan Şuşa şə hə rinin küçə lə rinin çıraqlarını yandıran Kə rbə layi Mə hə mmə dhüseyn olmuşdur. Sə hə r tezdə n küçə lə rin çıraqlarını söndürə rkə n, “Şahlıq” körpüsü yanında fə nə r nə rdivanından yerə düşə rkə n üç ermə ni Kə rbə layi Mə hə mmə dhüseynə bir neçə yerdə n ölümcül zə rbə vurmuşlar. Kə rbə layi Mə hə mmə dhüseynin ölümündə n bir az sonra Şuşa realnı mə ktə binin tə mirini edə n on sə kkiz iranlı fə hlə nin qaldıqları evin sahibi onları ermə ni silahlılarına tə hvil verir. Onlardan ancaq biri ermə ni ev sahibinin sözlə rinə aldanmayıb aradan qaçıb canını qurtara bilmişdi. Yerdə qalan on yeddi nə fə rini ermə ni daşnakları başlarına iri mismarlar calıb ə zmişlə r. Şuşa ə hli ermə nilə rin bu və hşiliyndə n daha da qə zə blə nmişlə r. Türk-müsə lmanlar iranlı fə hlə lə rin cə sə dlə rini çıxarıb gə tirib Cıdır düzündə də fn etmişlə r.
1905-ci ilin avqust ayının 16-21-də Şuşada ermə ni silahlılarının tə cavüzü nə ticə sində türk-müsə lman ə halisi müdafiə olunmaq üçün silaha sarılmışdır. Avqust ayının 16-da ermə ni daşnak silahlıları üç istiqamə tdə Şuşanın türk-müsə lman ə halisi üzə rinə hücuma keçdilə r. Ermə nilə rin 1-ci də stə si Yuxarı Xə lfə li qapısına, 2-ci də stə si Meydana, 3-cü də stə si Köçə rli mə hə llə sinə hücum etdilə r. Qalan ermə nilə r isə ə vvə ldə n qazılmış sə ngə rlə rə girdilə r. Ermə nilə r Köçə rli mə hə llə sində beş nə fə ri, doxsan yaşlı Abbas bə yi, onun oğlu və qardaşı oğlunu, Nuşirə van adlı bir gə nci gə lini ilə birlikdə öldürüb evlə rinə od vurdular. Ermə nilə r köçə rli mə hə llə sində on beşə qə də r müsə lman evini qarə t edib yandırdılar.
Ermə nilə r Xə lfə li qapısında on evə hücum edə rə k yandırdılar. Ev sakinlə rində n üç nə fə r öldürüldü, qalanları qaçıb canlarını qurtardılar. Ermə ni silahlılarına qoşulan ermə ni tacirlə ri öz dükanlarını bağlayır, ə llə rinə silah alaraq türk-müsə lmanların dükanlarını güllə boran edirdilə r. Bazarda on beşə qə də r müsə lman dükanı var idi. Ermə ni silahlıları müsə lman dükanlarının qapılarını açaraq içə ridə ki müsə lmanları öldürür, mal-dövlə tlə rini isə qarə t edirdilə r. Şuşanın türk-müsə lman ə halisi şə hə rin strateji və döyüş üçün ə lverişli yerlə rində altı müdafiə və hücum sə ngə rlə ri qurmuşdular. Döyüş başlayanda ermə nilə r mə hkə mə və duma divanxanasını yandırdılar. Avqust ayının 17-də “Difai” partiyasının rə hbə rliyi altında yaxşı tə şkil olunmuş müdafiə və hücumdan sonra ermə nilə r xeyli itki verə rə k geri çə kilmə yə mə cbur oldular.
Şuşa müsə lmanlarına kömə yə gə lə n şə hə r ə trafı türk-müsə lman kə ndlə rinin silahlı də stə lə ri Tiflis və Gə ncə şə hə rlə rində n və ermə ni kə ndlə rində n ermə nilə rə kömə yə gə lə n yüzlə rlə ermə ni silahlılarını mə hv etdilə r. Avqust ayının 19-da Şuşanın türk-müsə lman ə halisinin özünü müdafiə də stə lə ri ermə nilə rin qə rargah və silah anbarı kimi istifadə etdiklə ri Xandə mirov teatrına od vurdular. Şuşada döyüş üstünlüyünü saxlayan türk-müsə lman silahlı də stə lə ri avqust ayının 21-nə kimi ermə ni daşnak silahlı də stə lə rini şə hə rdə n qovub çıxarmağa nail oldular. 1905-ci il avqust hadisə lə rində Şuşa şə hə rində yüzə kimi türk-müsə lman ermə ni silahlıları tə rə fində n öldürülmüş və iyirmiyə qə də r müsə lman evi yandırılmışdır. 1905-ci il sentyabr ayının 10- də k Şuşada atə ş sə slə ri kə silmə di. Qafqaz canişini Voronsov-Daşkovun Şuşa şə hə rinə gə lmə si ilə atə ş dayandırıldı. Sentyabrın 14-də sülh elan olundu.
Cə nubi Qafqazın bütün şə hə r və kə ndlə rində türk-müsə lmanlara qarşı hücuma başlayan ermə ni daşnak silahlı də stə lə ri döyüşlə ri uduzaraq geri çə kilmə yə mə cbur olmuşdular. Döyüşlə r türk-müsə lman ə halisinin özünü müdafiə də stə lə rinin üstünlüyü ilə davam edirdi. Qarabağ, Irə van, Naxçıvan, Borçalı, Şirvan vilayə tlə rində , Bakı, Şuşa, Gə ncə , Tiflis, İrə van, Naxçıvan, Şamaxı şə hə rlə rində tə şə bbüs türk-müsə lman ə halisinin tə rə finə keçmiş və uğurlu ə ks-hücumlar tə şkil olunmuşdur. Türk-müsə lman ə halisinin qə lə bə si ermə ni daşnak silahlıları tə rə fində olan çar Rusiyasının hakim dairə lə rini olduqca narahat etmiş və onların yüksə k və zifə li mə murları silahın geriyə tə pdiyini anlamışdılar. Ermə nilə r tə laşa və çaxnaşmaya düşə rə k tezliklə sülh bağlanmasına çalışırdılar
_________________-