Gruplarınızı Görmek İçin Üye Girişi Yapın
Arsak sözünün etimologiyası
... as (sak) ® arsak prosesini nə zə rdə n keçirə k.
Pompey Troq: “Arsaqın mə nşə yi mə lum deyil” – deyirsə , Orxon yenisey abidə lə rinin dilini kə şf edə n Danimarka alimi V. Tomson da aslar barə də eyni fikri tə krar edirdi. V.V.Bartold asların “qeyri-türk”, L.N.Qumilyov isə “sirli xalq” olduğunu göstə rirlə r.
Tə kcə Asiya, Qafqaz, Azov kimi qitə , ölkə və də niz adlarındakı as//az sözü sübut edir ki, aslar vaxtilə dünyanın qüdrə tli xalqlarından olmuşlar. Qə dim və müasir As ünvanlı çay, də niz, dağ adı Hə ştə rxan (Astraxan) , Astara, Asnı (kə nd, çay, tayfa, dağ-şə rur rayonu) , Os//Oş (Qırğızıstan, Fransa, Macarıstan və s.) kimi tomonimlə r asların çoxünvanlı və çoxölkə li bir xalq olduğuna aid tutarlı sübutdur. Ayrı-ayrı yerlə rdə , Macarıstanda, Çuvaşıstanda-Eslar, Osslar, Aslar, Aşer//Aser kimi aslarla bağlı toponimlə rin sıxlığı asların ulu keçmişində n zə manə mizə qalan yadigardır.
Uzaq Yaponiyadakı Asaxi (ağ aslar) şə hə r, çay, də niz və dağ adı da akas/asak sözlə rinin fonetik variantları kimi diqqə ti cə lb edir.
XIX ə sr müə llifi İvan Şopen də Qafqazda As adını daşıyan çay, dağ və də niz olduğunu qeyd etmə klə asaxları (ağ asların-C.C.) bu torpağın ə sl sahibi adlandırır. Müə llif as sözünü “atlı adam” mə nasında izah edir.
Belə liklə , Arsak sözünün tə rkibi “sak”ın “asak”dan ə mə lə gə lmə si sirrinin açılışı aslarla bağlı çoxlu toponim, etnotoponim və antroponimlə rin də düyünlə rinin açılmasına imkan yaradır.
“Asak”ın, “sak”a və “sakın” isə “Asak”a çevrilmə sini Orxon-Yenisey abidə lə ri (V-IX ə srlə r) uyğun faktlarının yazılışındakı üsulu tarixin sirlə rində n biri kimi qə bul etmə k olar...
…Abidə lə rin dilində mə tndaxili transkripsiyalardakı kimi olan, lakin oxunarkə n mütlə q a ilə başlanan (As, Az, Arğu, Akas) kimi etnonimlə r də vardır. Bu nümunə lə rin sonuncusu – ks antik qeyri-türk müə lliflə r tə rə fində n ə slində olduğu kimi deyil, “a”sız - kas (kaspilə r) formasında transkripsiya edilmişdir ki, bu da tarixşünaslıqda söhbə tin minillə rlə “akas”lardan deyil, mə nası və taleyi mə lum olmayan “mücə rrə d bir tayfadan” – kaslardan getdiyinə gə tirib çıxarmışdır. Buna görə də Herodot qeyd edir ki, Kaslar çoxdan ölüb getmiş bir xalqdır.
Bu və ziyyə t qə dim və orta ə srlə rə aid müxtə lif mə nbə lə rdə verilə n və mə nası indi də açılmayan kun (hun) , bun, sibun, bask, ser, serik (Seriki) , Ker(iya) və s. türk eponum və etnonimlə rini də misal göstə rmə k olar. Bu sözlə r ə slində “a”nın ə lavə silə akun (akhun-ağ onlar-ağ hunlar, ebun-on eblə r, asibun-on ev asları) Qafqazın ə n qə dim türkdilli sakinklə rini: ebas ak(saklar) –ağ asların ebi-evi-və tə ni (Qafqaz) , aser-azə r, aserik (Aseriki) -İkinci as ə rlə r, Aker-İya-(Qafqaz) -“Ağ ə rlə r” kimi aydın mə nalı sözlə r olmuşlar. Nümunə lə rin özü də “sak”ın tarixə n “asak”(ağ as) olduğunu bir daha tə sdiq edir.
Strabonun ə sə rində eradan ə vvə l V ə srdə yaşamış İran padşahı Ksereks və Ə rmə n-türk torpağında Ksersana vilayə t adına rast gə lirik. “Akas”ın ks oxunuşu bu sözlə rdə də baş vermiş və türk dillə rinə aid bu nümunə lə ri tanınmaz də rə cə də də yişmişdir. Qə dim türk ə lifbasına görə , ak aser akas … (Ağ asların ağası) və Akas er ak as on…(On ağ as ə rlə rinin ağ ası) olan bu ifadə lə r e.ə minilliklə rə aid titullar və və zifə adlanrındandır.
Vaxtilə türk ellə rində n olan “Uluğ ak as er eli” və “Kiçiq ak as er eli” (“el” – dövlə t demə kdir) ehtimal ki, “Böyük Midiya” və “Kiçik Midiyanın” qə dim adıdır. Bu adlar indi Ə lcə zairdə və Mə rakeşdə ki “El Ksar ə l Kə bir” və “El Ksar ə l-Sə ğir” toponimlə rində qorunub saxlanmışdır
Rum (Türkiyə ;) “Eron”. Qə dim türk ə lifbasının xüsusiyyə tlə rinə görə bu söz mə tndaxili (Ron) rundur. Söz iki hissə də n – “er” və “on”dan ibarə tdir, On sayının “un” kimi işlə nmə sinə Unaqeb – On ağalrın və tə ni – Marv, Karkun –ların ağ ə ri – böyük rə hbə ri kimi misallara rast gə lirik. Demə li, Eron (On ə rlə rin və tə ni) demə kdir. Eradan ə vvə lki minilliklə rdə türk-as tayfaları birdə n-minə və daha çox sayla sıralanmışdır. Bu mə nada Eron qeyri-türk müə lliflə rin transkripsiyasında (e-siz) “Run” kimi ə ks olunmuşdur. Qafqazda Araqon və Alazon (ə r, ak, on, və on) Az on – On azlar və On tayfalarının qə dim ünvanları barə də mə lumat verir. “Run” sözünün sonundakı n®m ə və zlə mə si türk dillə rinin iilkin çağları üçün də sə ciyyə vi olmuşdur. M. Kaşğari (XI ə sr) qurun-qurum, boğun-boğum kimi deyilişlə rə ə sasə n yazır: “Bu qanun türk dillə rinin xüsusiyyə tidir. Mə n bunu “yeni türkcə ” hesab edirə m. Lakin qıpçaq və başqa qə bilə lə rin adi adamları da belə danışırlar.”
RAQ. Strabonun qeydinə ə sasə n, bə rpa edildikdə n sonra yunanlar tə rə fində n “Yevrop” adlandırılan bu şə hə ri parfiyalılar “Arsak” adlandırmışlar. Qə dim türk ə lifbasının yuxarıda qeyd etdiyimiz xüsusiyyə tinə görə bu söz Erak (Arak) “ağ ə rlə r” olmuş və onun yazı forması yunan müə lliflə ri tə rə fində n ə slində olduğu kimi - Erak (Arak) kmi deyil, Raq şə klində (k®q) transkrisiya edilmişdir.
Bu sözün eradan ə vvə l yüzillə r və minillə rdə ki türk tayfa dillə rinə aid deyiliş forması Kür çayının bir qolu “Arak”ın, habelə Midiya şə hə ri “Raq”ın (Ə slində Erak-ağ ə rlə rə aid yer) adında ə ks olunmuşdur.
“Ə rak”ların (Arak) adı ilə Akar(naniya) , Akar(nanlar) kimi tayfa, vilayə t və şə xs adları da ə rsakların nə inki Qafqazda, hə tta onun hüdüularından kə narda da daimi və tə nlə ri olduğunu tə sdiq edir.
İbn Xordadbehdə (IX-cu ə sr) “Ə r-Rey adı ilə tanınan (Tehran yaxınlığında) Midiyaya aid Raq şə hə rinin Xə lifə Ömə r tə rə fində n fə th edildiyini və 1220-ci ildə isə monqolların xarabazara çevirdityini Yaqut Hə mə vi (XII-XIII ə sr) xə bə r verir. Aydın olur ki, İraq türkmə nlə ri tə rə fində n indi də “Eraq” kimi tə lə ffüz edilə n “İraq” ölkə sinin adı “aker”lə rlə (ə raklarla) bağlı olmuş və ə rə blə r onu “Ə raq” kimi tə lə ffüz etmişlə r. Qeyd edə k ki, “İran” ölkə adı da İron (qıpçaqca: on ə rlə r) belə ə mə lə gə lmiş sırf türkmə nşə li addır ki, indi də İran kimi formalaşmışdır. Ə lavə edə k ki, indi Qafqazda (Gürcüstan) İroni toponmi də bunu tə sdiq edir.
Van (Türkiyə ;) “Ebon”. On ev tayfasının adı ilə bağlı olan bu sözün açılışı Onasların evi – və tə ni demə kdir.Qə dim İon, Eleon (İl on, El on) şə hə r, yer-yurd, dağ adları və Araqon (ə r ak on-on ağ ə rlə r) kimi toponimlə rin açılışı da on as ə rlə rin (sak ə rlə r) yalnız Qafqazda deyil, Yaxın Şə rqdə , Kiçik Asiyada və s. yerlə rdə köklü sakin olduğuna dair tarixi sübytdur. “Bon”la bir mə nşə də n olan Frakiyadakı Afon (Afos) – “On”ların evi (On asların evi) kimi yarımada, dağ adları b®f, e®a, a®o ə və zlə nmə lə ri, nə hayə t “ebon”un e-siz (bon) transkripsiyası “Van” göl və dövlə t adının yaranmasına gə tirib çıxarmışdır.
Bu qə bildə n olan tarixi və müasir Arbun, Orkun, (Orxon çayı) , Krun, Karun, Ə sgə ran, Şabran (Sabran) və s. yer-yurd adları as aklarla (sak) bağlı olmaqla yanaşı, Ə rsak anlayışını da ə ks etdirir.
Deyilə nlə rdə rn aydın olur ki, Ə rsak sözü Ə rsarı, Ə rtoğrul, Ə rdahan, Ə rdə bil, Ə raz (Araz) , Ə rzurum, Ə rak (Ə rax) və s. sözlə rin ə vvə lkində n ə r ilə hə m mə nşə , hə m də mə naca bir kökdə n ibarə t olmaqla yanaşı, sırf türkmə nşə li sözdür...
...Aydındır ki, Qafqaza soxulmuş yadellilə rin “Ə r asak”dan yaranmış Ə rsak (Arsak) - Ağ as ə rlə rin (oğuzların- C.C.) yeri Qarabağ torpağına və bu adla bağlı digə r ünvanlara sahib olmağa nə tarixi, nə də mə nə vi cə hə tdə n qə tiyyə n hüququ çatmır.
