Gruplarınızı Görmek İçin Üye Girişi Yapın
ERMƏ NİSTANIN AZƏ RBAYCANA QARŞI TƏ CAVÜZKARLIĞI
TARİXİ YANAŞMA
BEYNƏ LXALQ HÜQUQİ YANAŞMA
Ötə n ə srin sonunda tarixi proseslə rin gedişi nə ticə sində yenidə n müstə qillik ə ldə etmiş Azə rbaycan Respublikası dünya birliyi ölkə lə ri sırasına qoşulmuşdur. Dünya dövlə tlə rinin mövcud olduğu bu mühitdə tarixə n hə r kə sin öz maraqları, qarşılıqlı münasibə tlə rinin tə nzimlə nmə sinin özünə mə xsus qayda-qanunuları və istiqamə tlə ri formalaşır. Beynə lxalq, dövlə tlə rarası münasibə tlə rin istiqamə tlə ri də mə hs bu mühitdə müə yyə nlə şir, bə şə riyyə t bu variantlar ə sasında idarə olunur.
Bu baxımdan suveren, müstə qil Azə rbaycan Respublikasının xarici və daxili siyasə tdə tutacağı xə tt, öz müstə qilliyi, ə razi bütövlüyü və və tə ndaşlarının tə hlükə sizliyinə verə cə yi tə minatdan onun beynə lxalq münasibə tlə r sistemində tutmağa çalışdığı mövqe birbaşa asıllıq tə şkil edir. Lakin tə ə ssüflə qeyd etmə liyik ki, neçə yüzillə r boyunca, daimi problem kimi Azə rbaycanı izlə yə n qonşu Ermə nistanın ə sassız ə razi iddiaları müstə qillik ə ldə etdikdə n sonra da dövlə timizin irə lliyə inkişafı yolunda mühüm maneə olaraq qalır. Nə ticə də , dövlə timizin ə razi bütövlüyü pozulub, 20 faizdə n artıq ə razimizdə dövlə t suverenliyi itirilib, yüz minlə rlə və tə ndaşımız öz doğma yolundan didə rgin düşüb.
Bu baxımdan günümüz üçün müstə qil Azə rbaycanın bir nömrə li problemi və və zifə si bu münaqişə ni beynə lxalq hüquq normalarına, BMT, ATƏ T nizamnamə lə rinə , Helsenki Yekun aktı və Azə rbaycan Konstitutsiyasına və ə n ə sası insanlıq mə nafeyinə uyğun hə ll edilmə sidir. Bunun üçun ə sas aparacağımız işlə rdə n biri bu problemin-Ermə nistanın Azə rbaycana qarşı irə li sürdüyü ə sassız ə razi iddiyasının tarixi köklə rini araşdırıb düzgün nə ticə yə gə linmə sidir.
Tarixi mə nbə lə rə ə sasə n söylə mə k olar ki, eramızın ə vvə llə rində müasir Qarabağ ə razisi Albaniyanın tə rkibində olmuş, ə halisinin ə sas hissə sini isə Alban tayfaları tə şkil etmişdir.
Ə rə b istilası ilə ə laqə dar olaraq Albaniyanın xristian ə halisinin ə ksə riyyə ti islam dinini qə bul etmə klə müsə lmanlaşmış, Albaniyanın vilayə tlə rində n biri olan Dağlıq Qarabağın alban ə halisinin bir hissə si, xüsusilə ucqar dağlıq ə razilə rdə mə skunlaşmış hissə xristian dinlə rini saxlamış və nə ticə etibarı ilə tə dricə n ermə ni kilsə sinin tə siri altında qriqoryanlaşmış, ermə ni dinini qə bul etmiş və ermə nilə şmişdir.¬
Bu ümum qə bul edilmiş fikirdir və bir çox mə nbə lə rdə öz tə sdiqini tapır. Hə ttda Dağlıq Qarabağ ermə nilə ri belə Alban mə nşə li olduqlarını tarixi yaddaşlarında uzun müddə t yaşatmış və bir çox hallarda ifadə etmişlə r. Belə ki, onlar Dağliq Qarabağdan rus çarı I Pyotra yazmışdılar: “Biz avqanlarıq, milliyə tcə utilə rik”.
Dağlıq Qarabağın ermə ni ə silli hissə sinin böyük ə ksə riyyə ti isə , sonradan bu ə razilə rə gə lmə , daha doğrusu köçürülmə dir. Ermə nilə ri müsə lman ölkə lə rinə köçürmə k I Pyotrun və ondan sonra gə lə n digə r rus çarlarının da strateji xə tti idi. Bir çox rus çarları ermə nilə rə xüsusi mövqe nümayış etdirmiş, hə tta onların digə r yerlə rdə n köçürülə rə k bir ə razidə kompakt yerlə şdirilmə sinə çalışmışdılar. I Pyotr Dağlıq Qarabağ ermə nilə rinə hə tta Də rbə nd rayonunda yer ayırmaq haqqında rə smi fə rman da vermişdir. Lakin ermıni mə liklə ri bu imkanlarda istifadə etmə dilə r. 1725-ci il iyulun 25-də onlar Peterburqa mə ktub göndrə rə k, “Xə zə r də nizi sahilinə yaşamağa köçmə k haqqında” fə rmanı aldıqlarını tə sdiq etdilə r. Bununla yanaşı Dağlıq Qarabağdan köçmə kdə n imtina olundu. Buna onlar belə bə hanə gə tirmişdilə r: “indi yaşadıqları yerlə r-Gə ncə , Qarabağ və b. möhkə m və böyük ə yalə tlə rdir. Ə gə r onlar öz möhkə m yerlə rində n çıxsalar ə trfdakı düşmə n türklə r və digə r xalqlar onları tamamilə mə hv edə bilə rlə r”.
Maraqlıdır, elə dirsə onda ermə ni mlikə rini I Pyotra öz ə razilə rində n, xüsusilə Qarabağdan köçmə lə rinə kömə k etmə si ilə bağlı müraciə t etmə lə rinə sə bə b nə idi? Ermə ni mə liklə ri köçmə k mə sə lə sini qaldırmaqla ə slində köçmə k niyyə tində olmamışdılar. Onların ə sas mə qsə di Rusiyanın diqqə tini özlə rinə cə lb etmə k, Rusiyanı Qafqzın, xüsusilə Azə rbaycanın işğalını sürə tlə ndirmə yə tə hrik etmə k və belə liklə regionda siyasi və iqtisadi imtiyazlar qazanmaq idi.
Bu mə qsə dlə rinin hə min dövürlə rdə reallaşa bilmə yə cə yini görə n ermə nilə r istə nilə n vasitə də n yararlanaraq Qarabağ xanlığının zə iflə mə sinə və bununla da müə yyə n imkanlar ə ldə etmə yə çalışırdılar. Belə ki, sonralar Quba hakimi Fə tə li xan Qarabağa hücum edə rkə n ermə ni mə liklə rində n ikisi (Hatə m və Usub) Qarabağ xanlığına xain çıxmış və Pə nah Ə li xana qarşı Fə tə li xanla birlikdə vuruşmuşdular. Fə tə li xanın uğursuzluğundan və edam edilmə sində n sonra ermə ni mə liklə ri də rhal başqa istiqamə t götürdülə r. Yə ni yenidə n Rusiyaya üst tutdular. Rusiya Şimali Qafqazda möhkə mlə ndikcə , mə liklə r Qarabağ xanlığı ə leyhinə gizli işlə rini güclə ndirdilə r. Bu də fə onlar Rusiya çarı II Yekatrinaya üz tutdular və onu öz tə rə flə rinə çə kmə yə nail oldular. V.L.Veliçkonun yazdığı kimi, “II Yekatrina ermə nilə rə lütfkarlıqda ifrat hə ddə çatmışdı”.
1870-ci il yanvarın 10-da ermə nilə r A.Suvarova xüsusi mə ktubla bildirdilə r ki, Ermə nistan artıq bir neçə ə srdir öz hökmdarını və idarə çiliyini itirmişdir və öz millə tində n hansısa bir başçı olarsa, Ermə nistan çox asanlıqla yenidə n bə rpa oluna bilə r.
Bu işlə ri hə yata keçirmə kdə mə qsə d olduqca sadə və aydın idi:Rusiyanı Zaqafqaziyaya hücuma tə hrik etmə k, Rusiyanın ə li ilə Şamaxı, Gə ncə , Qarabağ və İrə vanı tutmaq və xə yallardakı Ermə nistan dövlə tini yaratmaq. 1790-cı ilin yanvarında ermə nilə r hə rbi kömə k üçün birbaşa II Yekatrinaya müraciə t etdilə r. Müraciə tdə deyilirdi: “barbarları devirmə k üçün az miqdarda olsa da qoşunla kömə k edilsin. Çünki rus qoşunları nə qə də r az olsalarda, zə himli adları ilə yerli qüvvə lə rə üstün gə lə r, nə ticıdı Qarabağ xanlığının hökümdarlığına son qoyulmuş olar”.
1801-ci ildə Rusiya Şə rqi Gürgüstanı nə hayə t ki, özünə birlə şdirə bildi. Bunun ardınca Quba, Lə nkə ran xanlıqları(1802) , Bakı xanlığı (1803) Rusiya tə rkibinə daxil olduqlarını tə sdiq etmə yə mə cbur oldular. Növbə Gə ncə , Qarabağ və İrə van xanlıqlarına çatdı.
Rusiyanın Qafqazda möhkə mlə nmə k siyasə ti və bu istiqamə tdə atdığı addımlar tə dricə n parçalanmış xanlıqların Rusiyanın tabeçiliyini qə bul etmə lə ri ilə nə ticə lə nirdi. Belə bir şə raitdə , 1805-ci ildə İbarhim xan Sisianovla Qarabağ xanlığının Rusiya hakimiyyə ti altına keçmə si haqqında müqavilə imzalamağa mə cbur oldu. Müqavilə yə ə sasə n İbrahim xanın bütün ailə si, nə sli, ə yalə ti və tə bə lə ri Rusiya İmperiyasının tabeçiliyinə keçir, Rusiya isə ə və zində Qarabağ ə yalə tinin bütövlüyünün saxlanılmasına imperator zə manə ti verirdi.
Tarixi faktları saxtalaşdırmağa çalışan bir çox ermə ni müə lliflə ri nə də nsə yuxarıda sadalanan faktları nə zə rə almamağa çalışırlar. İndiyə qə də r onların bir çoxlarının ə sə rlə rində Qarabağ ə halisinin müxtə lif və hə qiqə tə uyğun olmayan yalanlar öz ə ksini tapmışdır. Belə ki, Z.Balayan yazır ki, guya XIX ə srin ə vvə llə rində ermə nilə r Qarabağ ə halisinin 98 faizini tə şkil etdiyi mə lum olmuşdur. Ə slində isə , bu deyilə nlə r hə qiqə tə tam ziddir və heç bir tarixi faktlara söykə nmir. Qarabağ ə halisinin etnik haqqında ilk qismə n etibarlı mə nbə kimi 1923-cü ildə tə rtib olunmuş “Qarabağ ə yalə tinin tə sviri” kitabı qə bul edilə bilə r.Bu kitabda XIX ə srin ə vvə llə rində Qarabağda yaşayan ə halinin sayı, milli tə rkibi haqqında müə yyə n qə də r olsa da hə qiqə tə uyğun mə lumatlar öz ə ksini tapmışdır. Hə min materiallar ə sasında hesblanıb ki, 1823-cü ildə Qarabağ ə yalə tində 20095 ailə mə skunlaşmışdır ki, onlarında 78,3 faizi azə rbaycanlı, 21,7 faizi isə ermıni etnik tırkibli ailə lə rdir. Qeyd etmə k lazımdır ki, 1805-1823-cü illə r ə rzində Qafqaz ə halisinin xristianlaşdırılması siyasə ti nə ticə sində Azə rbaycanın bir çox vilayə tlə rinə , xüsusilə də Qarabağ xanlığı ə razisinə İran və Türkiyə də n kütlə vi surə tdə ermə ni ailə lə ri köçürülürdü. Ona görə də yuxarıda qeyd olunan ə halinin 21,7 faiz hissə sinin ermə ni ə silli olması şübhə li olmaqla yanaşı, hə m də onların nə qə də rinin 1805-1823-cü illə r ə rzində Qarabağa köçürülmüş gə lmə ermə nilə r olduğu hə lə ki də qiqlə şdirilmə yib.
1828-ci ildə n etibarə n İran ə razisində yaşayan ermə ni ailə lə rinin Qarabağda və Azə rbaycanın digə r vilayə tlə rinə köçürülmə si daha kütlə vi və mütə şə kkil xarakter aldı. Bu artıq çarizmin Qafqaza istiqamə tlə nmiş Respublikaə smi dövlə t siyasə ti idi. 1828-ci ildə general Paskeviçingöstə rişinə ə sasə n Qarabağda bir sıra müsə lman kə ndlə ri boşaldılmalı, ə hali digə r ə razilə rə köçürülmə li, bu kə ndlə rdə isə İrandan köçürülmüş ermə nilə r mə skunlaşdırılmalı idi. Onun fikirincə , ermə nilə rin heç də hamısı burada yaşamağa razı olmayacaqdılar, ona görə də mümkün qə də r daha çox ermə ni bu ə razilə rə , xüsusilə də Qarabağa köçürülmə lidir ki, burada yaşamağa razı olmayanlarala yanaşı qalanlarında sayı çox olsun. Paskeviç hesab edirdi ki, müsə lmanların mə skunlaşdığı ə razilə rdə nə qə də r çox xristian, xüsusilə də ermə ni yerlə şdirilsə Rusiya bu regionda öz mə nafeyinə uyğun siyasə ti daha sə rbə st şə kildə hə yata keçirə bilə cə kdir.
Hə lə 1911-ci ildə N.İ.Şavrov yazırdı ki, 1828-1830-cu illə r ə rzində rus çarizminin siyasə ti nə ticə sində Zaqafqaziyaya 40 min İran və 84600 Türkiyə ermə nisi köçürülmüşdü ki, çar mə murlarının tapşırığı ə sasında onlarında çoxu Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissə sində (Dağlıq Qarabağ) mə skunlaşdırılmışdır. Şavrovun iddiasına görə , XX ə srin ə vvə llə rində bütövlükdə Zaqafqaziyada yaşayan bir milyondan artığı qısa müddə tdə İran və Türkiyıdə n bu ə raziyə köçürülmüş ermə nilə rdir.
Maraqlıdır ki, Rusiya Qafqazda ə halinin xristianlaşması, xüsusilə də ermə nilə şmə si siyasə tini yeritsə də , Qarabağ vilayə ti heç bir vaxt ermə ni ə razisi kimi nə tə qdim olunmuş, nə də qə bul edilmişdi. 1840-cı ildə Rusiya Qafqazda ilk vilayə t tə şkil etdi. Bu ilayə tlə rdə n biri mə rkə z Tiflis şə hə ri olmaqla Gürcüstan-İmeretiya quberniyası, digə ri isə mə rkə z Şamaxı şıhıri olmaqla Xanlıqə zə r vilayə ti idi.Naxçıvan və İrə van xanlıqlarının ə razisi Gürcüstan quberniyasının tabeçiliyinə verilsə də , Qarabağ Xanlıqə zə r vilayə tinin tə rkibində idi.Sonralar Qarabağ Şamaxı, ardınca Bakı quberniyasının, 1867-ci ildə n 1919-cu ilə kimi isə Gə ncə quberniyasının tə rkibində olmuşdur. Bütün bunlar bir daha göstə rir ki,rus çarizmi belə Qarabağı Azə rbaycanın tə rkib hissə si hesab etmiş və bir vilayə t olaraq daim Azə rbaycanın quberniyalarının tə rkibində olmuşdur.
Qafqazda ə halinin etnik tə rkibi və etnik qruplar arasında baş verə n münaqişə lə r haqqında tə dqiqat aparmış bir çox müə lliflə r haqlı olaraq hesab edirdilə r ki, bu problemlə rin kökü rus imperiyasının qafqaz siyasə ti ilə bağlı olsada, ə sası Daşnaqsütyun partiyasının meydana gə lmə si ilə bağlıdır.Gürcüstan tə dqiqatçısı Qaribi yazırdı ki, “Zaqafqaziya daşnaq partiyası meydana çıxana qə də r sülh, ə min-amanlıq və dinc yanaşı yaşamağın beşiyi olmuşdur...Ermə nilə r, tatarlar,gürcülə r ə srlə r boyu bir yerdə yaşamış, dinc ə hali heç bir zaman milli, dini, etnik zə minli heç bir münaqişə də olmamışlar...Daşnaqlar gə lə cə k Böyük Ermə nistan yaratmaq üçün reallığa uyğun olmayan, hə qiqə ti özündə ə ks etdirmə yə n iddialarla çıxış etdilə r, bunulada Zaqafqaziya milli ə davə t və nifrə t hisslə rinin beşiyinə çevrildi”.
1905-ci ilin fevralında ermə ni daşnaqları Bakıda milli münaqişə törə tdilə r ki, bu da bütün Qafqaza, o cümlə də n Qarabağa da yayıldı.1918-ci Azə rbaycan, Gürcüstan, və Ermə nistan özlə rinin dövlə t müstə qilliyini elan etsə lə rdə , ilk mə rhə lə də Ermə nistan hökumə ti Dağlıq Qarabağa münasibə tdə açıq-aşkar iddia ilə çıxış etmir, müə yyə n diplomatik addımlarla kifayə tlə nirdi. Mə sə lə n, 1918-ci ilin avqust ayında Ermə nistanın Tiflisdə ki diplomatik nümayındə si Azə rbaycanın oradakı nümayə ndə sində n Şuşaya Ermə nistanın “xüsusi nümayə ndə heyə ti” göndə rmə sinə razılıq vermə yi xahiş etmişdi. Bu fakt göstə rir ki, müstə qilliyin ilk dövrlə rində Ermə nistan Qarabağla bağlı iddialarını açıq-aşkar nümayiş etdirmirdi. Ermə nistan hökumə ti Azə rbaycan hökumə tində n Şuşaya “xüsusi nümayındı heyə ti” göndə rmə yə icazə istə mə klə , faktiki olaraq Dağlıq Qarabağın Azə rbaycana mə nsubiyyə tini etiraf edirdi.
Bütün bunlarla yanaşı Ermə nistanın Azə rbaycana qarşı ə razi iddiaları sə ngimir, ə ksinə daha kə skin xarakter alırdı. Mə hs Ermə nistanın Azə rbaycana qarşı sürdüyü ə razi iddiaları o qə də r ə sassız və hə qiqə tə uyğun olmamağı o qə də r açıq-aydın idi ki, bunu SSRİ mə kanında ə ksə r müə lliflə r, o cümlə də n bə zi ermə ni müə lliflə ri də etiraf edirdilə r. Mə sə lə n, rus tarixçisi V.Qurko – Kryajin 1926-ci ildə nə şr olunmuş “Böyük Sovet Ensiklopediyası”nda yazırdı:“Daşnaqlar...Gürcüstanın tə rkibinə daxil olan Ə hə lkə lə k və Borçalı ə razilə rinə , Azə rbaycanın tə rkibinə daxil olan Qarabağ və Naxçıvan vilayə tlə rinə yiyə lə nmə k iddialarını aydın şə kildə bildirir və bu istiqamə tdə fə aliyyə t göstə rirdilə r”.
1921-ci ilin iyulunda Qafqaz bürosu Qarabağ problemi ilə bağlı müzakirə lə r keçirir və müzakirə lə r nə ticə sində problemlə bağlı qə rar qə bul edilir. Qə rarda qeyd olunur ki, “yuxarı və aşağı Qarabağın iqtisadi ə laqə lə rini, yuxarı Qarabağın Azə rbaycanla mövcud olmuş daimi ə laqə lə rini və müsə lmanlarla ermə nilə r arasında milli sülhün vacibliyini nə zə rə alaraq, Dağlıq Qarabağ Azə rbaycan SSR hüdudlarında saxlanılsın, Dağlıq Qarabağa Şuşa şə hə ri inzibati mə rkə z olmaqla geniş muxtariyyə t verilsin”. 1921-ci il iyulun 5-də qə bul edilmiş bu qə rarla Ermə nistan hökumə tinin Dağlıq Qarabağı Azə rbaycan tə rkibində n çıxarıb Ermə nistana birlə şdirmə k cə hdi rə dd edilmiş, Dağlıq Qarabağın Azə rbaycan ə razisi olması bir daha tə sdiqlə nmiş, Qarabağı Azə rbaycan tə rkibində saxlamaq və Dağlıq Qarabağa Azə rbaycan tə rkibində muxtariyyə t vermə k mə sə lə si hə ll edilmişdi.
Bu qə rarın qə bul edilmə si ilə Dağlıq Qarabağ mə sə lə si deyilə n problem müvə qqə ti olsa da, aradan götürülmüş, mə sə lə ə trafında sə s-küy yatmışdı. Bu və ziyyə t 1945-ci ilin axırlarına qə də r davam etdi. Hə min ilin Noyabr ayında Ermə nistan rə hbə rliyi Dağlıq Qarabağ mə sə lə sini yenidə n qaldırdı. Belə ki, 1945-ci ilin noyabrında Ermə nistan rə hbə rliyi mə ktubla Stalinə müraciə t etdi. Lakin SSRİ Mə rkə zi Komitə si Ermə nistanın mə ktubunu baxılmaq üçün Azə rbaycan MK-nın birinci katibi Mir Cə fə r Bağırova göndə rir. Bağırovun göstə rişi ilə Azə rbaycanın 1918-ci il xə ritə si hazırlanır və Bağırovun müvafiq mə ktubu ilə Stalinə göndə rilir. Bu mə ktubda Bağırov Dağlıq Qarabağın Şuşa rayonu istisna olmaqla, Ermə nistana verilmə sinə etiraz etmir. Lakin bunun ə və zində azə rbaycanlıların qə dimdə n mə skunlaşdığı və kompakt yaşadıqları bir neçə Ermə nistan rayonunun Azə rbaycana birlə şdirilmə sini tə lə b edir.Bağırovun mə ktubunu müzakirə edə n SSRİ rə hbə rliyi Ermə nistanın iddiasını qə bul etmir.Nə ticə də Ermə nistan rə hbə rliyinin Dağlıq Qarabağın Ermə nistan tə rkibinə daxil etmə k haqqında tə klifi qə ti rə dd edilmiş olur.
1985-ci ilin dekabrında ABŞ-dakı daştaq partiyası və Ermə ni milli komitısi Böyük Ermə nistan yaratmaq və Qarabağla Naxçıvanı, habelə Gürcüstanın Axalkalaki bölgə sini Ermə nistana birlə şdirmə yi strateji mə qsə d elan etdilə r. O vaxtdan Dağlıq Qarabağ mə sə lə si ilə bağlı Ermə nistanın iddiaları daha aşkar xarakter almışdır.
Ermə nistan beynə lxalq hüquq normalarını və BMT nizamnamə sini kobudcasına pozaraq yuxarı Qarabağ üstündə respublikamıza qarşı elan olunmamış müharibeyə başladı, sə rhə dlə rimizdə , hə tta və tə nimizin daxili ə razilə rində günahsız qocaların, qadınların və mə sum körpə lə rin qanı töküldü. “Böyük Ermə nistan” yaratmaq mə qsə dini qarşıya qoyan tə cavüzkar Erevan Azə rbaycanın xeyli hissə sini işğal etdi. 330 min nə fə rdə n çox ə halisi olan Naxçıvanı blokadaya aldı. Ermə nistan parlamenti isə daha da irə li gedə rə k 1989-cu il dekabr ayının 1-də Dağlıq Qarabağın Azə rbaycan tə rkibində n çıxarılaraq Ermə nistana birlə şdirilmə si barə də qə rar qə bul etdi.1990-cı ildə isə Dağlıq Qarabağdan Ermə nistan parlamentinə 12 nə fə r deputat seçildi.
Yuxarıda sadalananları qeyd etmə kdə mə qsə dimiz Ermə nistanın tə cavüzkarlığının gedişini açmaqla yanaşı, onun beynə lxalq tə rə flə rini şə rh etmə kdi. Azə rbaycana qarşı tə caüzkarlığını pə rdə lə mə k üçün Ermə nistan münaqişə nin köklə ri barə də yanlış tə svvür yaratmağa çalışırdı. Münaqişə nin köklə ri isə ə slində ə sasə n aşğıdakılardan ibarə tdir və onların deyilmə si vacibdir:
Birincisi, Dağlıq Qarabağ münaqişə sinin köklə ri dini, mili və etnik amillə rdə n deyildi, onu Azə rbaycan cə miyyə tinin inkişaf törə tmə mişdi. Bu münaqişə nin ə sas sə bə bi Ermə nistanın Azə rbaycana qarşı ə sassız ə razi iddiaları idi. Azə rbaycana qarşı Ermə nistanın ə razi iddiaları isə 80-cı ilin ortalarından başlanmırdı.Çar Rusiyasının Azə rbaycanın işğal etdiyi dövrdə , bütün sovet hakimiyyə ti illə rində , ə vvə lcə 20-ci illə rdə , sonra 1950-80-cı illə rdə Azə rbaycanın ə razisi keçmiş mə rkə zi orqanlar tə rə fində n düşünülmüş şakildə hissə -hissə parçalandı və zə ngin tə bii sə rvə tlə ri ilə birlikdə Ermə nistana verildi. Nə ticə də , 1918-20-ci illə rdə 114 min km2 ə razisi olan Azə rbaycanın torpaqları ə dalə tsizcə sinə parçalanıb, paylanaraq 86,6 min km2-ə endirildi;
İkincisi, antitürk, elə cə də , antiazə rbaycan siyasə ti Ermə nistanın xarici siyasıtinin rə smi baş xə ttinə və dövlə t idiologiyasına çevrildi. Sovet hakimiyyə ti illə rində Ermə nistanda yaşayan azə rbaycanlıların mə skunlaşdığı şə hə r, qə sə bə və kə ndlə rin tarixi adları də yişdirildi, meçidlə r, qə birstanlıqlar yerlə -teksan edildi və xə ritə də n silindi. Ə srin ə vvə llə rində ə halisinin yarıdan çoxu azə rbaycanlılar olan Ermə nistanda bir nə fə r də olsun azə rbaycanı qalmadı. Bir hissə si 1918-1920-ci illə rdə , ikinci hissə si 1948-1952-ci illə rdə qovulan azə rbaycanlıların sonuncu 205 min nə fə ri 1988-ci ildə bir neçə gün ə rzində Ermə nistandan və hşicə sin qovuldu. Nə ticə də Ermə nistan və tə ndaşlarının 99 faizi ermə nilə rdə n ibarə t olan vahid millə tli respublikaya çevrildi. Buna görə də Ermə nistanın hə rə kə tlə rinə regional hadisə kimi baxıla bilmə z. Belə hə rə kə tlə r bütün dünya birliyini düşündürmə lidir;
Üçüncüsü, Ermə nistanın öz tə cazüzkarlığını “ermə ni xalqının öz müqə ddə ratını tə yin etmə si hüququ” kmi qə lə mə vermə klə ört-basdır etmə sinin heç bir ə sası yoxdur. Çünki ermə ni xalqı artıq müqə ddaratını tə yin edə rə k və hə tta qonşu xalqların torpaqlarını zorla tutaraq Ermə nistan adlı dövlə t yaradıb.
Beynə lxalq birliyin qə bul etdiyi sə nə dlə r də Ermə nistanın ə sassız iddialarının ə leyhinə dir. ATƏ T sə nə dlə rində göstə rilir ki, öz müqə ddə ratını tə yin etmə k mə qsə d deyil, vasitə olmalıdır, xalqların kollektiv, dinc və demokratik yolla inkişafına xidmə t emə lidir. Bu qarşıya qoyulmuş mə qsə dlə , xüsusə n ayrılma ilə eynilə şdirilə bilmə z. Öz müqə ddə ratını tə yin etmə k ayrılmaq demə k deyildir. Öz müqə ddə ratını tə yin etmə k mütlə q hüququ olmayıb, başqa xalqlarında hüquqlarının tarazlaşdırılmasını nə zə rdə tutmalıdır. Nə ticə də öz müqə ddə ratını tə yin etmə k başqa xalqların hüquqlarının pozulmasına gə tirib çıxarmamalıdır. Zorakılıq millə tlə rin öz müqə ddə ratını tə yin etmə sində yol verilmə zdir. Xarici dövlə tlə r bu mə sə lə də bitə rə f olmalıdırlar. Öz müqə ddə ratını tə yin etmə k istə nilə n dövlə tin ə razi bütövlüyünün pozulmasına və seperatçılığa gə tirmə mə lidir;
Dördüncü, Ermə nistanın Qarabağın dağlıq hissə sində ki ermə nilə rin hüquqlarının pozulması barıdə böhtanlarının da ə sası yoxdur. Çünki Azə rbaycan xalqı daimi ermə ni xalqına böyük xeyirxahlıq göstə rə rə k ona ə n yaxşı şə rait yaratdı, sonuncu tikə çörə yini onlarla böldü, onlaral sığınacaq verdi. Onlar üçün ermə ni dilində radio, televiziya verilişlə ri, ali və orta mə ktə mlə r, mə də ni-maarif müə ssisə lə ri açdı, qə zet və jurnallar, teatrlar yaratdı. Ə n nə hayə t, respublikada ə n müxtə lif və zifə lə rdə ermə ni xalqının nümayındə lə ri işlə yirdilə r və onlar Azə rbaycanın tam bə rabə r hüquqlu və tə ndaşları idilə r;
Beşinci, Dağlıq Qarabağın sosial-iqtisadi inkişafının geriliyi barə də mülahizə lə r də ə sassızdır. Çünki, bu regionun inkişafı nə inki Azə rbaycanın və keçmiş SSRİ-nin digə r respublikalarının, hə tta Ermə nistanın özünün inkişafından da yüksə k idi.Münaqişə yeni başlayarkə n hə tta ermə ni mütə ə sislə ri də bunu etiraf edirdilə r.
Göründüyü kimi, münaqişə heç də ermə nilə rin iddia etdiyi kimi,milli, dini, etnik zə minli deyil, Dağlıq Qarabağ ermə nilə rinin Ermə nistanın və millə tçi, şovinist ermə nilə rin tə hriki ilə Azə rbaycan dövlə tini parçalamağa yönə lmiş addımlarin mə ntiqi nə ticə sidir.Eyni zamanda ermə ni müə lliflə rinin qeyd etdiklə rinin ə ksinə münaqişə nin tarixi köklə ri heç də bir neçə on il, yüz il ə vvə lə yox, daha qə dimlə rə gedib çatır
--------------------
Müə llif
ADIU,Sosiologiya və politologiya kafedrasının müə llimi: Anar Ə liyev
BEYNƏ LXALQ HÜQUQİ YANAŞMA
