Gruplarınızı Görmek İçin Üye Girişi Yapın
Türkiyə də türklə rin soyqırımı
Ermə nilə rin tə şkilatlanmaya meyllə ri 1805-ci ildə n başlamışdı. Türkiyə torpaqları üzə rində “Böyük Ermə nistan” planını gerçə klə şdirmə k mə qsə di ilə ermə ni siyasə tçilə ri bu ölkə yə ə ks cə bhə də dayanan bütün qüvvə lə rdə n istifadə etmə yə başladılar. Tə bii ki, ermə nilə rə də stə k verə n bu qüvvə lə r də öz mə qsə dlə ri üçün onlardan istifadə edirdilə r.
Mə sə lə n, 1826-cı ildə Azə rbaycanı işğal etmə k üçün Rusiya İrana müharibə elan etdi. Bu müharibə də ermə nilə r papaz Nersesin çağırışı ilə Rusiya ordusuna qoşulmuşdular. 1828-ci ildə isə ermə nilə r rus ordusuna birlə şə rə k Türkiyə yə qarşı silahlı tə cavüzə keçdilə r. Qars, Bə yazid, Ə rzurum və Bayburd işğal olundu. Türkiyə nin imzaladığı Ə dirnə müqavilə si nə ticə sində ermə nilə r işğal etdiklə ri ə razilə rdə n çıxmağa mə cbur oldular. Lakin onlar bu ə razilə ri tə rk edə rkə n özlə rində n sonra dağılmış, talan və tar-mar olunmuş xarabalıqlar, yüzlə rlə başı və qolları kə silmiş, yandırılmış, güllə lə nmiş meyitlə r qoyub getdilə r.
1855, 1877-1878-ci illə rdə ki rus-osmanlı savaşında türklə rə qarşı vuruşan ermə nilə r 1890-cı ildə n başlayaraq Şə rqi Anadoluda, 1894-cü ildə Sasonda, 1895-ci ildə Zeytunda, 1896-cı ildə Vanda Osmanlı dövlə tinə qarşı üsyan qaldırdılar. Bunlardan ə n də hşə tlisi Vanda dinc türklə rə qarşı törə dilə n soyqırım idi. Rus və ingilislə rin də stə yi ilə Vanda gündə n-günə artan və silahlanan ermə nilə r buradan türklə ri nə inki qovub çıxarmaq, hə tta mə hv etmə k üçün amansız qə tllə rə başlamışdılar. 400 nə fə r kişinin başını paslı, küt bıçaqlarla kə smişdilə r. İnsanların böyür və arxa tə rə fində n ə tini kə sib cib düzə ltmiş, ə llə rini bu insan ə tində n olan cibə çalmışdılar. Yüzlə rlə insan diri-diri yandırılmış, güllə lə nmiş, ya da balta ilə doğranmışdı.
Birinci Dünya Müharibə sində Rusiya tə rə fində vuruşan ermə nilə r -Qarsda, Vanda, İqdırda, İzmirdə də hşə tli qə tliamlar törə tdilə r (oxu, sə h. 404-406) . Ə rzincanda bütün quyular türklə rin meyitlə ri ilə dolmuşdu. Müxtə lif orqanları kə silmiş bə də nlə rin ayrı-ayrı hissə lə ri-baş, ayaq və qollar küçə lə rə sə pə lə nmişdi. 320 insan meyidi küçə lə rdə qalmışdı, 650 insan və hşicə sinə öldürülə rə k quyu və xə ndə klə rə atılmışdı. Qadınlara qarşı insanlığa sığmayan şə kildə rə ftar edilmişdi. Onlar zorlanmış, tə hqir edilmiş, bə də n orqanları kə silmiş, hamilə qadınların bə tni doğranaraq hə lə doğulmamış körpə lə r çıxarıl-mış, nizə lə rə sancılmışdı.
Britaniyalı pokovnik A.Roulinson Qarsda törə dilmiş ermə ni və hşiliyində n xə bə rdar olandan sonra Tiflisə vurduğu teleqramda insanlıq naminə ermə nilə rə müsə lman ə hali üzə rində müstə qil rə hbə rlik hüququnun verilmə mə sini tə klif edir və fikrini ermə ni qoşunlarının heç bir qanuna tabe olmadıqları üçün ardıcıl surə tdə və hşiliklə r törə tmə si ilə ə saslandırırdı.
Türkiyə də yaşayan ermə nilə r hə mişə rus ordusundakı ermə nilə rlə ə lbir olaraq türk ordusuna arxadan zə rbə endirir, yerli ə halini amansızcasına qırırdılar. Bu qırğınların də hşə tli izi 1990-cı ildə Türkiyə də üzə çıxarılan kütlə vi şə kildə qə tlə yetirilə n türk mə zarlarıdır. O zaman Osmanlı hökumə ti ermə niə rin bu xə yanə tinin cavabını onları döyüş zonasından başqa ə raziyə köçürmə klə cavab verdi. Bu köçürülmə zamanı bir çox ermə nilə r yollarda ölsə lə r də (ermə ni tə bliğatçıları hə tta soyuqdə ymə də n, ilanvurmadan ölə nlə ri də soyqırım qurbanı kimi qə lə mə verirlə r) bunların sayı heç 300 min deyildi. Bu, artıq dünyanın bir çox alimlə ri tə rə fində n-xüsusilə də fransız tə dqiqatçı, professor Castin MakKarti (Yeri gə lmişkə n, ermə nilə rin qonarma soyqırım yalanlarını ifşa edə n C.MakKarti də fə lə rlə ermə nilə rin hücum və tə zyiqlə rinə mə ruz qalmış, nə hayə t işdə n qovulmuşdur) , Amerikalı tə dqiqatçı Samuel Uims və avstriyalı professor Erix Fayql tə rə fində n də tə sdiq olunmuşdur. Bu gün isə artıq ermə ni tə bliğatçıları guya 1915-ci ildə türklə r tə rə fində n 1 milyon yarım (hə tta iki milyondan artıq ermə ninin öldürüldüyünü iddia edirlə r ki, bunu tə sdiq edə cə k heç bir ə saslı sə nə d yoxdur. Amma 1914-20-ci illə r arasında ermə ni silahlıları tə rə fində n Azə rbaycan və Türkiyə də , o cümlə də n Güney Azə rbaycanda 2 milyondan artıq insanın qə tlə yetirildiyi barə də kifayə t qə də r sə nə dlə r var. Ə və zində isə o zaman Türkiyə də n 90.000 mində n artıq silahlı, ümumiyyə tlə , isə 700.000-də n artıq ermə ninin Qafqaza keçmə si ermə nilə rin öz alimlə ri tə rə fində n (mə sə lə n, Hovanisyanın “Ermə nistan Respublikası” ə sə rində ;) də tə sdiqini tapmışdır. O zaman Türkiyə də olan Morgentau soyadlı sə fir 750.000 ermə ninin Zaqafqaziyada faktiki olaraq yerlə şdirildiyini qeyd etmişdir. Bu fakt Türkiyə də guya 2 milyon yarım ermə niyə qarşı soyqrıım törə dildiyini tamamilə inkar etmə klə yanaşı (bu hala sürgün edilmiş bir milyon üç yüz min ermə niyə 750.000 də ə lavə edilə ndə maraqlı bir rə qə m alınır) hə m də bu gün indiki Ermə nistan ə razisində , Gürcüstanda, Azə rbaycan ə razilə rində yaşayan ermə nilə rin haradan gə ldiyini üzə çıxarır. 1828-ci il ə rə fə sində köçürülə n ermə nilə rin sayını artıran da mə hz bu köç olmuşdur. Ermə nilə rin Türkiyə də soyqırıma uğradıldığı iddia edilə n hə min ermə nilə r ə slində Qafqaza keçə rə k burada yaşamağa başlamışdılar. Mə hz bu sə bə bdə n 1914-18-ci illə rdə Qafqazda ermə nilə rin sayı kə skin surə tdə artdı. Ermə ni tə bliğatçıları isə günü-gündə n şişirtdiklə ri qondarma “soyqırım”ı ə llə rində bayrağa çevirdilə r.
Türkiyə də türklə rin soyqırımı
Ermə nilə rin tə şkilatlanmaya meyllə ri 1805-ci ildə n başlamışdı. Türkiyə torpaqları üzə rində “Böyük Ermə nistan” planını gerçə klə şdirmə k mə qsə di ilə ermə ni siyasə tçilə ri bu ölkə yə ə ks cə bhə də dayanan bütün qüvvə lə rdə n istifadə etmə yə başladılar. Tə bii ki, ermə nilə rə də stə k verə n bu qüvvə lə r də öz mə qsə dlə ri üçün onlardan istifadə edirdilə r.
Mə sə lə n, 1826-cı ildə Azə rbaycanı işğal etmə k üçün Rusiya İrana müharibə elan etdi. Bu müharibə də ermə nilə r papaz Nersesin çağırışı ilə Rusiya ordusuna qoşulmuşdular. 1828-ci ildə isə ermə nilə r rus ordusuna birlə şə rə k Türkiyə yə qarşı silahlı tə cavüzə keçdilə r. Qars, Bə yazid, Ə rzurum və Bayburd işğal olundu. Türkiyə nin imzaladığı Ə dirnə müqavilə si nə ticə sində ermə nilə r işğal etdiklə ri ə razilə rdə n çıxmağa mə cbur oldular. Lakin onlar bu ə razilə ri tə rk edə rkə n özlə rində n sonra dağılmış, talan və tar-mar olunmuş xarabalıqlar, yüzlə rlə başı və qolları kə silmiş, yandırılmış, güllə lə nmiş meyitlə r qoyub getdilə r.
1855, 1877-1878-ci illə rdə ki rus-osmanlı savaşında türklə rə qarşı vuruşan ermə nilə r 1890-cı ildə n başlayaraq Şə rqi Anadoluda, 1894-cü ildə Sasonda, 1895-ci ildə Zeytunda, 1896-cı ildə Vanda Osmanlı dövlə tinə qarşı üsyan qaldırdılar. Bunlardan ə n də hşə tlisi Vanda dinc türklə rə qarşı törə dilə n soyqırım idi. Rus və ingilislə rin də stə yi ilə Vanda gündə n-günə artan və silahlanan ermə nilə r buradan türklə ri nə inki qovub çıxarmaq, hə tta mə hv etmə k üçün amansız qə tllə rə başlamışdılar. 400 nə fə r kişinin başını paslı, küt bıçaqlarla kə smişdilə r. İnsanların böyür və arxa tə rə fində n ə tini kə sib cib düzə ltmiş, ə llə rini bu insan ə tində n olan cibə çalmışdılar. Yüzlə rlə insan diri-diri yandırılmış, güllə lə nmiş, ya da balta ilə doğranmışdı.
Birinci Dünya Müharibə sində Rusiya tə rə fində vuruşan ermə nilə r -Qarsda, Vanda, İqdırda, İzmirdə də hşə tli qə tliamlar törə tdilə r (oxu, sə h. 404-406) . Ə rzincanda bütün quyular türklə rin meyitlə ri ilə dolmuşdu. Müxtə lif orqanları kə silmiş bə də nlə rin ayrı-ayrı hissə lə ri-baş, ayaq və qollar küçə lə rə sə pə lə nmişdi. 320 insan meyidi küçə lə rdə qalmışdı, 650 insan və hşicə sinə öldürülə rə k quyu və xə ndə klə rə atılmışdı. Qadınlara qarşı insanlığa sığmayan şə kildə rə ftar edilmişdi. Onlar zorlanmış, tə hqir edilmiş, bə də n orqanları kə silmiş, hamilə qadınların bə tni doğranaraq hə lə doğulmamış körpə lə r çıxarıl-mış, nizə lə rə sancılmışdı.
Britaniyalı pokovnik A.Roulinson Qarsda törə dilmiş ermə ni və hşiliyində n xə bə rdar olandan sonra Tiflisə vurduğu teleqramda insanlıq naminə ermə nilə rə müsə lman ə hali üzə rində müstə qil rə hbə rlik hüququnun verilmə mə sini tə klif edir və fikrini ermə ni qoşunlarının heç bir qanuna tabe olmadıqları üçün ardıcıl surə tdə və hşiliklə r törə tmə si ilə ə saslandırırdı.
Türkiyə də yaşayan ermə nilə r hə mişə rus ordusundakı ermə nilə rlə ə lbir olaraq türk ordusuna arxadan zə rbə endirir, yerli ə halini amansızcasına qırırdılar. Bu qırğınların də hşə tli izi 1990-cı ildə Türkiyə də üzə çıxarılan kütlə vi şə kildə qə tlə yetirilə n türk mə zarlarıdır. O zaman Osmanlı hökumə ti ermə niə rin bu xə yanə tinin cavabını onları döyüş zonasından başqa ə raziyə köçürmə klə cavab verdi. Bu köçürülmə zamanı bir çox ermə nilə r yollarda ölsə lə r də (ermə ni tə bliğatçıları hə tta soyuqdə ymə də n, ilanvurmadan ölə nlə ri də soyqırım qurbanı kimi qə lə mə verirlə r) bunların sayı heç 300 min deyildi. Bu, artıq dünyanın bir çox alimlə ri tə rə fində n-xüsusilə də fransız tə dqiqatçı, professor Castin MakKarti (Yeri gə lmişkə n, ermə nilə rin qonarma soyqırım yalanlarını ifşa edə n C.MakKarti də fə lə rlə ermə nilə rin hücum və tə zyiqlə rinə mə ruz qalmış, nə hayə t işdə n qovulmuşdur) , Amerikalı tə dqiqatçı Samuel Uims və avstriyalı professor Erix Fayql tə rə fində n də tə sdiq olunmuşdur. Bu gün isə artıq ermə ni tə bliğatçıları guya 1915-ci ildə türklə r tə rə fində n 1 milyon yarım (hə tta iki milyondan artıq ermə ninin öldürüldüyünü iddia edirlə r ki, bunu tə sdiq edə cə k heç bir ə saslı sə nə d yoxdur. Amma 1914-20-ci illə r arasında ermə ni silahlıları tə rə fində n Azə rbaycan və Türkiyə də , o cümlə də n Güney Azə rbaycanda 2 milyondan artıq insanın qə tlə yetirildiyi barə də kifayə t qə də r sə nə dlə r var. Ə və zində isə o zaman Türkiyə də n 90.000 mində n artıq silahlı, ümumiyyə tlə , isə 700.000-də n artıq ermə ninin Qafqaza keçmə si ermə nilə rin öz alimlə ri tə rə fində n (mə sə lə n, Hovanisyanın “Ermə nistan Respublikası” ə sə rində ;) də tə sdiqini tapmışdır. O zaman Türkiyə də olan Morgentau soyadlı sə fir 750.000 ermə ninin Zaqafqaziyada faktiki olaraq yerlə şdirildiyini qeyd etmişdir. Bu fakt Türkiyə də guya 2 milyon yarım ermə niyə qarşı soyqrıım törə dildiyini tamamilə inkar etmə klə yanaşı (bu hala sürgün edilmiş bir milyon üç yüz min ermə niyə 750.000 də ə lavə edilə ndə maraqlı bir rə qə m alınır) hə m də bu gün indiki Ermə nistan ə razisində , Gürcüstanda, Azə rbaycan ə razilə rində yaşayan ermə nilə rin haradan gə ldiyini üzə çıxarır. 1828-ci il ə rə fə sində köçürülə n ermə nilə rin sayını artıran da mə hz bu köç olmuşdur. Ermə nilə rin Türkiyə də soyqırıma uğradıldığı iddia edilə n hə min ermə nilə r ə slində Qafqaza keçə rə k burada yaşamağa başlamışdılar. Mə hz bu sə bə bdə n 1914-18-ci illə rdə Qafqazda ermə nilə rin sayı kə skin surə tdə artdı. Ermə ni tə bliğatçıları isə günü-gündə n şişirtdiklə ri qondarma “soyqırım”ı ə llə rində bayrağa çevirdilə r.
1918 yılında Kafkasda ermə nilə r 100 binlerle türkü katle yetirdilar. Yalnız Bakıda 30 bin civarında insan öldürüldü. Bir Vulkan adlı köprünün yanında 8 bin civarında insanın başları, kulakları, el ve ayakları kesilmiş halda atıldığını gazeteler yazıyordu. Bu katliam hakkında alman ve ingilislerin bir çok kitapları, makaleleri vardır. Bu katliam zamanında yalnız Nahçıvanda 64 bin, Şamahıda 10 binden artık, İrevanda 8 binden artık, genellikle 1 bilyon yarım civarında Azerbaycan türkü ermeniler tarafından katle yetirildi.
Almanlara qarşı soyqırım
1892-ci ildə daşnaksütyun partiyasının Tiflisdə keçirilə n qurultayında qə bul edilə n şüar belə idi: «Türkü, kürdü hə r yerdə öldür, sə nin sözündə n dönə nlə ri, ermə ni xainlə rini qə tlə yetir, intiqam al! »
Bu günlə rdə Effektiv Tə şə bbüslə r Mə rkə zinin Azə rbaycan Respublikası Xanlar rayonunda burada yaşayan almanların tarixinə hə sr etdiyi elmi-praktik konfrans ermə ni millə tçilə rinin bu deviz altında zaman-zaman müxtə lif xalqlara qarşı soyqırım törə tdiyini tə sdiq edə n daha bir faktı üzə çıxardı. Konfransda Azə rbaycanın tarixçi alimlə ri ilə yanaşı, Almaniyanın Bonn universitetinin professoru, Qafqaz almanları tarixinin tə dqiqatçısı Yeva Mariya Auxunun başçılığı ilə alman nümayə ndə heyə ti və yerli almanlar iştirak edirdilə r.
Mə lumdur ki, almanların Qafqaza gə lişi Napoleon müharibə sində n sonrakı dövrlə rə tə sadüf edir. I Aleksandrın razılığı ilə minlə rlə alman Vurtemburq krallığından Qafqaza, o cumlə də n, Azə rbaycana gə lmişlə r. Elə hə min vaxtlarda da Qafqaza üz tutmağa başlayan ermə nilə r ilk gündə n almanlara qarşı qısqanclıq və qə zə blə yanaşmağa başlamışlar.
Konfransda Azə rbaycanda 122 illik tarixi olan almanlara qarşı ermə nilə r tə rə fində n törə dilmiş müxtə lif fitnə karlıq ə mə llə rində n söz açıldı. Bu mə nada professor Abbas Seyidovun 1907-ci ildə Gə ncə şə hə rində Daşnaksütyun üzvlə rinə qarşı açılmış cinayə t işlə ri barə də tə qdim etdiyi arxiv sə nə dlə ri xüsusi maraq doğurdu. Şə hə r pristavının imzaladığı sə nə ddə 1905-1907-ci illə rdə «daşnaksütyun»un yeni rə hbə ri Koryun daşnak Arutyunov qardaşları ilə birlikdə Helenendorf almanlarını partiyanın xə zinə sinə xə rac vermə yə mə cbur etdiklə ri ə ks olunmuşdur. Sə nə ddə qeyd edilir ki, ermə ni daşnakları şə rab istehsalçıları olan Forer və Qurrdan 30 min rubl pul tə lə b etmiş və onlar bu pulu ödə yə bilmə diklə ri üçün qə tlə yetirilmişlə r.
Birinci Dünya müharibə si dövründə ermə nilə rin almanlara qarşı terror və tə qib hə rə katı daha da genişlə nmişdir. Rusiyanın Almaniya ilə müharibə sində n istifadə edə n ermə nilə r bu torpaqlardakı almanları müntə zə m olaraq çıxışdırmış, onlara tə zyiq göstə rmişlə r. 1917-ci ildə almanların və ziyyə ti daha da ağırlaşır, rus havadarlarının də stə yi ilə Xanlar rayonuna və ə traf bölgə lə rə Türkiyə və İrandan ermə ni də stə lə rinin köçürülmə si nə ticə sində onların torpaqları ə llə rində n çıxmış və ermə nilə r tə rə fində n zə bt edilmişdir.
Sovet dövründə isə kommunist paltarı geyinə n ermə ni daşnakları rayondakı ə sas və zifə lə ri ə lə keçirə rə k xeyli almanı «antisovet fə aliyyə tdə » günahlandıraraq hə bs etdirmiş, onların güllə lə nmə sinə nail olmuşlar.
Mə hz bu ə mə llə rin nə ticə sidir ki, 1934-cü il mayın 14-də almanlar Helenendorf klubunun divarlarına «Ermə nilə r qaniçə ndirlə r, onlar kə ndlilə ri son damla qanına qə də r soyurlar» sözlə ri yazılmış şüarlar yapışdırmışdılar.
İkinci Dünya müharibə si başlananda mə hz ermə ni millə tçilə rinin planları ilə İ.Stalin 1941-ci il oktyabrın 8-də Azə rbaycandan 22741 nə fə r alman Qazaxıstan çöllə rinə sürgün olunur, onların tə sə rrüfatı və digə r ə mlakı isə ermə nilə rə verilir. Mikoyanın sə ylə ri nə ticə sində Ermə nistandan və İrandan bura yüzlə rlə ermə ni ailə si köçürülür. Hə tta ermə nilə r Xanlar rayonundakı alman qə biristanlığındakı qə bir daşlarının üstündə ki almanca yazıları pozaraq ermə nicə yazılar yazmaqla və daşların formasını də yişmə klə onları ermə nilə şdirirlə r.
Tat qırğını
Daşnak ordusunun XX ə srin ə vvə llə rində Zə ngə zurda törə tdiyi və hşiliklə rdə n biri də Tat qırğınıdır. Andranikin quduzlaşmış ordusunun Tat kə ndində törə tdiyi və hşiliklə r ağlasığmaz də rə cə də də hşə tli imiş. Daşnaklar camaatın böyük bir hissə sini kahalara doldurub ağzında gə rmə də n ocaq qalamışlar. Onları tüstüdə boğub, odda yandırmışlar. 70 nə fə r uşağın başını kə sib yol kə narına düzüblə rmiş.
Katliam neticesinde Azerbaycanlıların ana yurtu olan şimdiki Ermenistan erazisi (İrevan, Göyçe-Zengezur bölgesi) , Karabağ, Bakı ve çevresindeki şehirler ermenilerin eline keçti. Bakı, Şamahı, Guba, Heftçala, lenkeran ve başka şehirler yandırıldı, dağıtıldı. Yüzlerle köy yer üzünden silindi.
hatırladıyoruz ki, Güney Azerbaycanda kaş türkün katle yetirilmesini henuz bilmiyoru ve bu rakamlara Genzey Azerbaycandakı katle yetirlimiş türk kardeşlerimiz dahil diğil.
Böylece ermeniler Kafkası ele keçirdiler.
1918 yılının 28 mayısında Azerbaycan kendi bağımsızlığını ilan ederek demokratik bir cümhuriyyet olduğunu beyan etdi. Azerbaycan hökümeti Tiflisde ilan edildi, sonra Gence şehirine köçdü. Bakı ise ermeni-rus ordusunun elinde idi...
BAKININ QURTULUŞU
Xilaskar ordunun zə fə r yürüşü
1918-ci ildə Azə rbaycanda tüğyan edə n qırğından sonra Bakı şə hə ri demə k olar ki, azə rbaycanlılardan tə mizlə nmiş, onların yerini İkinci Dünya müharibə sində n birbaş Bakıya gə lmiş başıpozuq, ac-yalavac, silahlı ermə nilə r tutmuşdu.
Bakını düşmə ndə n azad etmə k gə nc milli qüvvə lə rin qarşı-sında duran ə sas və zifə idi. Bolşeviklə rin mə qsə di Bakını Azə rbaycandan ayıraraq Rusiyanın tə rkibinə qatmaq idisə , daşnakların da mə qsə di Bakını ə lə keçirə rə k ermə nilə şdirmə k idi. Musavat partiyasının liderlə rində n olan Nə sib bə y Yusifbə yli mövcud qüvvə lə rlə yalnız Azə rbaycanı deyil, bütün Zaqafqaziyanı işğal edə n də hşə tli anarxiyanı qaydaya salmaq mümkün olmadığını, xarici qüvvə nin, xüsusilə də Azə rbaycana dost və qardaş olan Türkiyə nin müdaxilə sində n savayı bir yol qalmadığını bildirdi. Hə lə fevral ayında Türkiyə nin Hə rbiyyə Naziri Ə nvə r Paşa bu zə rurə ti hiss edə rə k Qafqaz İslam Ordusu yaradılması tə klifini irə li sürmüşdü.
Azə rbaycana münasibə tdə xarici dövlə tlə rin marağı toqquşduğundan və ziyyə ti nizamlamaq son də rə cə çə tin idi. Hə r an hansısa ölkə tə rə fində n hə m Türkiyə yə , hə m də milli qüvvə lə rə arxadan zə rbə endirilə bilə rdi.
Belə və ziyyə tdə özü çox ağır və ziyyə tdə olan Türkiyə Azə rbaycana yardım ə lini uzatmaqda riskə gedə rə k beynə lxalq qüvvə lə rlə üz-üzə dayanmalı oldu. Hə rbi qüvvə nin rə hbə rliyi Nuru paşaya tapşırılmışdı. Aprel ayının birinci ongünlüyündə Tə brizdə n keçə rə k Zə ngə zur yolu ilə gə lə n Nuru paşanın rə hbə rliyi altında 30 nə fə rlik hə rbi heyə t mayın 25-də Gə ncə yə çatdı.
Gə ncə də Milli qüvvə lə rlə tanış olan Nuru Paşa hökumə tinə bu qüvvə nin Bakını tə mizlə mə k imkanı olmadığını bildirə rə k yazırdı: «Bolşeviklə r Dağıstan və quzey Qafqazı ə lə keçirmə k üzrə dirlə r. Hə r yerdə ermə ni tə cavüzu artmaqdadır. Bakı sürə tlə zə bt edilmə zsə , buralarda durum daha tə hlükə li bir hal alacaqdır. Ə hali türklə rin gə lmə sini sə birsizliklə gözlə yir.» deyə Nuru Paşa yazırdı.
1918-ci il may ayının 28-də Tiflis şə hə rində Azə rbaycanın dövlə t müstə qilliyi elan olundu. Müsə lman ordusunun koman-diri, general Ə liağa Şıxlinski də rhal Hə rbi Nazirliyin tə şkil olun-ması barə də tə klif-layihə hazırlayaraq yeni hökumə tə tə qdim etdi. Lakin bu tə klif hə yata keçirilmə miş qaldı. Azə rbaycanla Türkiyə arasında imzalanan müqavilə yə ə sasə n, Nuru Paşa Azə rbaycan ordusunun tə şkilinə rə hbə rliyi üzə rinə götürdü. Nə hayə t, xilaskar ordunun nümayə ndə lə ri Azə rbaycana gə lə -rə k Milli ordunun tə şkilində iştirak etmə yə başladı. Azə rbaycan Xalq Cümhuriyyə ti 19 yaşı çatmış gə nclə rin orduya sə fə rbə r edilmə si haqqında qə rar verdi.
Bu zaman S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti Gə ncə də toplaşmış qüvvə lə rimizi mə hv etmə k, bununla da Azə rbaycanın işğalını tam başa çatdırmaq istə yirdilə r. Gə ncə bu dövrdə azə rbaycanlıların yeganə ümid yeri, dayağı idi. Ə li silah tutan könüllülə r Gə ncə yə axışır, Müsə lman Korpusuna yazılırdılar. Lakin vaxt az, hə rbi xidmə t görmə yə n, daha çox fə rdi müdafiə yə öyrə şmiş adamlardan qısa müddə tdə nizami ordu tə şkil etmə k, onları ordunun qayda-qanununa tabe etdirmə k, nə hayə t, yemə yini, geyimini ödə mə k isə çə tin mə sə lə idi.
Hə lə Mill Ordu tə kmillə şmə yə macal tapmamış bolşevik qüvvə lə ri Gə ncə şə hə ri üzə rinə hücuma başladılar. Artıq sayı 18 minə çatdırılmış Qırmızı Ordunun 70 faizə qə də rini ermə nilə r tə şkil edirdilə r.
Sığırlı, Kürdə mir mövqelə ri tezliklə Qırmızı Ordu tə rə fində n işğal olundu. Korqanovun rə hbə rlik etdiyi qüvvə lə r Qaramə ryə m kə ndi ə razisində mövqe tutdular. Türk xalqlarının amansız cə lladı Amazaspın komandirlik etdiyi bolşevik-ermə ni qüvvə lə ri ilə Müsə lman Korpusu arasında döyüş iyunun 16-da oldu. Cə mi 2 min nə fə rdə n ibarə t olan milli qüvvə lə r yenə geri çə kilmə k mə cburiyyə tində qaldılar.
Yalnız iyunun 17-də mövqeyə çata bilə n türk qoşunları er-tə si günü hücuma keçdilə r. Azə rbaycan-türk qoşunlarının 10-cu Qafqaz alayı ilk döyüşdə 200-də n artıq ə sgə rini itirdi. Bu itkidə n sarsılan Nuru Paşa və Ə liağa Şıxlinski də rhal Göyçaya gə ldilə r.
İyunun 29-da Azə rbaycan Milli hökumə ti Tiflisdə n Gə ncə -yə köçdü. Bununla da yerli və ziyyə ti yaxından izlə mə k və yerində cə araşdırıb tə dbir görmə k imkanı yarandı. Müvə qqə ti sa-kitlikdə n və tə k-tə k qarşıdurmalardan sonra hə min gün qızışan döyüşlə rdə türklə rin qazandığı uğur yenə Qırmızı ordunun geri çə kilmə si, Qaramə ryə min bir hissə sinin Qafqaz İslam ordusunun ə linə keçmə si ilə nə ticə lə ndi.
İyunun 30-da isə ermə ni Ə mirovun rə hbə rlik etdiyi Qırmızı Ordu hissə lə ri qə fildə n hücum edə rə k Göyçayı ə lə keçirdilə r. Lakin də rhal görülə n tə dbirlə r nə ticə sində bu hücumun da qarşısı alındı və düşmə n Ağsuya tə rə f geri atıldı. Və ziyyə ti nə zə rə alaraq Türkiyə də n ə lavə qüvvə lə r göndə rilmə si Qafqaz İslam ordusunu güclə ndirdi. Bu müddə tdə general Biçeraxov da öz qoşunu ilə Qırmızı ordu ilə birlə şmişdi. Qafqaz İslam Ordusunun qarşısında duran və zifə lə rdə n biri isə Bakıya giriş üçün Şamaxını azad etmə k idi. İyul ayının 2-də Göyçayı, Beydə rkə nd və Ə mirvan, Çanaqbulaq kə ndlə rini, 10-da Kürdə mirin şə rq hissə sini daşnak-bolşevik qüvvə lə rində n tə mizlə dilə r. 13-də qoşun Ağsuya daxil oldu.
Şaumyan Qırmızı Ordunun mövqelə rini itirdiyini Leninə bildirə ndə o, də rhal Xə zə r də nizinə göndə rilə n hə rbi gə milə rin artırılmasını ə mr etdi. İyunun 15-də Salyan ə trafında qüvvə lə r arasında qızğın döyüşlə r başlandı. Ermə ni Ter Akimovun rə hbə rlik etdiyi 50 süvari, 400 piyada 12 pulemyot, 2 top və 2 gə midə n ibarə t olan qüvvə yə qarşı türk Ramazan bə yin komandanlıq etdiyi cə mi 35-40 nə fə rlik kiçik bir bölmə dayanmışdı. Döyüş zamanı yerlilə rdə n ibarə t könüllülə r də stə si də türklə rə qoşuldular. 3 gün davam edə n döyüşlə rdə n sonra Bakı qüvvə lə ri Salyandan geri çə kildilə r. Kür çayı ə trafı düşmə ndə n azad edilmə klə türk-Azə rbaycan qoşunlarının geniş mövqe tutmasına imkan yarandı. İyul ayının 19-dan isə güclü yağışlar altında Qafqaz islam ordusu artıq Şamaxı istiqamə tində geri çə kilə n bolşevik qüvvə lə rini qovurdu. Mart-aprel aylarında bu şə hə r ermə nilə r tə rə fində n ə lə keçirilə rə k yandırılmış, talan edilmiş, azə rbaycanlı ə halisi kütlə vi surə tdə qə tlə yetirilmiş və canını qurtaranlar isə dağlara, qonşu rayonlara sığınmışdılar. Hə lə günahsız insanların qanı qurumamış şə hə rdə ermə ni-bolşevik quldurları at oynadırdılar. Yaşadığı də hşə tlə rdə n xarabalığa çevrilmiş Şamaxı İyulun 21-də n başlayaraq hissə -hissə azad edilmə yə başladı.
Uğursuzluqlardan sarsılmış bolşeviklə r bir-birlə rini günah-landırmağa başladılar. Biçeraxov komandanlıqdan ə l çə kib yerini ermə ni Avetisova verdi. Leninin tapşırığı ilə 800 nə fə rə yaxın silahlı də stə və xeyli hə rbi sursat hə lə iyulun ə vvə lə rində Bakıya göndə rilmişdi. Bakı bir barıt çə llə yinə bə nzə yirdi. Artıq bolşeviklə r və ermə nilə r iyulun 25-də Bakıya qə də r geri çə kil-mə yə mə cbur olmuşdular. Bakı Sovetinin bu tarixdə keçirilmiş iclasında sağ eserlə r, daşnak və menşeviklə r ingilis qoşunla-rının Bakıya də və t edilmə sinə sə s verdilə r. Türk-Azə rbaycan qoşunları artıq Bilə cə rliyə yaxınlaşmışdı. Bakı Soveti isə özü-nün siyasi uğursuzluğunun bohranını yaşamaqda idi. Bakı Ko-missarları gə miyə minə rə k aradan çıxmaq istə rkə n tutuldular.
Türk ordusu Şə rq cə bhə si komandanı Mürsə l Paşanın adından Ermə ni Milli Şurasına rus və türk dillə rində müraciə t göndə rdi. Müraciə tdə deyilirdi: «Cə nab Bakıdakı Ermə ni Milli Şurasının sə dri! Şübhə siz Sizə aydındır ki, Bakı şə hə ri ə trafında türk qoşunu döyüşür. Ə gə r siz şə hə ri döyüşsüz tə slim etmə yə razı olsanız, milliyyə tində n və mə zhə bində n asılı olmayaraq hamının hüquqlarının qorunmasına zə manə t verilə cə kdir. Xüsusilə , siz ermə nilə rə onda icazə və zə manə t verilə cə kdir ki, arzuladığınız halda maneə siz Bakıdan Ermə nistana gedə bilə siniz. Ə gə r şə hə r tə slim edilmə sə , o, onsuz da alınacaqdır və hə min vaxt axıdılan qanların və yetirilə n ziyanların mə suliyyə ti sizin üzə rinizdə qalacaqdır. Şə hə ri tə slim etmə yə hazırsınızsa, onda xahiş edirə m ki, də rhal nümayə ndə niz vasitə si ilə cavab göndə rin.»
Ermə ni Milli Şurası və «Daşnaksütyun» partiyası mə ktuba cavab vermə mə klə Bakı iştahından ə l çə kmə diklə rini bildirdilə r.
4 avqust 1918-ci il tarixdə Bakı Soveti tə rə fində n də və t edilmiş ilk ingilis qüvvə lə ri Bakıya daxil oldular. Avqustun 5-də Bakı üzə rinə başlanan hücum nə ticə sində «Sentrokaspi» qüvvə lə ri geri çə kildilə r. Bayıl, Bibiheybə t, Qurd qapısı istiqamə tində sürə tli yürüş başlandı. Azə rbaycanı qana boyayan qatı daşnak Şaumyan üç də fə qaçmaq istə sə də hə r də fə tutularaq geri qaytarıldı. Avqustun 13-də paraxoda minə rə k heyə ti Hə ştə rxana tə rə f üzmə yə mə cbur edə n Bakı komissarları yenə də hə bs edildilə r.
Türk-Azə rbaycan qüvvə lə rinə qarşı isə bu də fə ingilis qoşunları dayanmışdı. Palçıq vulkanı ə trafında gedə n döyüşdə ingilis qoşununa kapitan Sparrau rə hbə rlik edirdi. Avqustun 26-da qüvvə lə r arasında ağır döyüş getdi. Binə qə di yüksə kliklə rinin türk-Azə rbaycan qoşunlarının ə linə keçmə si ilə ingilislə rə güclü zə rbə endirildi və onlar geri çə kilmə li oldular. Sentyabr ayının ə vvə llə rində artıq üstünlük Qafqaz İslam Ordusunda idi. Bakı üzə rinə hə lledici hücuma general Mürsə l Paşanın rə hbə rliyi altında olan 5-ci Qafqaz diviziyası keçmə li idi. Xüsusi Azə rbaycan Korpusunun tatar və lə zgi süvari alayları, 3-cü eskadronun 1-ci taqımı, Cə nub qrupunda polkovnik Cə mil Cahid bə y, Zeyhni bə yin və Tofiq bə yin rə hbə rliyi altındakı iki də stə və digə rlə ri döyüşə hazırlaşırdılar. Qafqaz diviziyalarının Bakı üzə rinə hücumu sentyabrın 15-də sə hə r saat 5.30-da başlayır. Hücumda 8 min türk, 6 min azə rbaycanlı iştirak edirdi. Bakını qoruyan isə rus, ermə ni və ingilis 18 minə yaxın idi. Döyüşlə r nə ticə sində ingilis qüvvə lə ri artıq Ə nzə liyə çə kilmişdilə r. Saat 15.00-da Qafqaz İslam Ordusunun 38-ci alayı Qaraşə hə rə daxil oldu və bununla da Bakının daşnak-bolşvevik və ingilis qüvvə lə rində n tə mizlə nilmə si başlandı.
Sentyabrın 16-da Bakı şə hə r ə trafında Qafqaz İslam Ordusunun 5-ci Qafqaz diviziyasının və 15-ci piyada diviziyasının rə smi keçidi oldu. Xə lil Paşa çıxışında türk döyüşçülə rinə öz minnə tdarlığını bildirdi. Şə hə rdə n çə kilə n daşnaklar evlə ri yandırır, qarşılarına çıxan azə rbaycanlıları öldürür, qisas almağa çalışırdılar. Azə rbaycanlılar da özlə rini qorumaq üçün müdafiə olunmağa mə cbur olurdular. Nə ticə də qarmaqarışıqlıq da baş verirdi. Türk komandanlığının sə rt tə dbirlə ri nə ticə sində talançılıqla, oğurluqla mə şğul olan, günahsız adamları öldürə n 100-də n artıq cinayə tkar güllə lə ndi, dar ağacından asıldı.
Tezliklə Bakıda asayiş bə rpa olundu və qanlı faciə nin sarsıntısından ayılan Bakıda hə yat yavaş-yavaş dirçə lmə yə , ermə ni və bolşeviklə rin ə lində n qaçmış adamlar öz evlə rinə dönmə yə başladılar. Bununla belə , Azə rbaycanın şimal-şə rq hissə si və Qarabağ daşnak qüvvə lə rinin nə zarə ti altında idi. Artıq Bakıda yerlə şə n Azə rbaycan hökumə ti qoşunları bu istiqamə tə yönə ltdi. Ağdaş-Qə bə lə yolunda yerlə şə n Savalan dağında qurulan topla türk zabiti Qə bə lə nin Nic kə ndində toplaşmış quldurların topunun düz lülə sində n vuraraq partlatmışdı. Ə sas qoşunlar Qarabağı xilas etmə k üçün göndə rildi. Ağır döyüşlə rdə n sonra Qafqaz İslam Ordusunun qoşunları sentyabrın 25-də Qarabağa daxil oldular.
Belə liklə , daşnak-bolşevik qoşunlarının mə ğlubiyyə ti ilə Gə ncə də fə aliyyə t göstə rə n Azə rbaycan Mili hökumə ti Bakıya köçdü. Hə min ilin dekabr ayının 7-də Bakıda milli parlamentin ilk iclası keçirildi.
Azə rbaycan Demokratik Respublikasının (Azə rbaycan Xalq Cümhuriyyə tinin) türklüyü, müasirlik və mübarizliyi, eyni zamanda müsə lmanlığı özündə birlə şdirə n mavi, qırmızı, yaşıl rə ngli, ay-ulduzlu milli bayrağı, dövlə t gerbi tə sdiq olundu. İlk Azə rbaycan manatı dövriyyə yə buraxıldı, ilk universitet yaradıldı.
Azə rbaycan müstə qillik yolunda uğurla irə lilə yir, geniş perspektivli bir dövlə t kimi dünya siyasə t meydanına daxil olurdu. Şübhə siz ki, zə ngin neft yataqları, böyük siyasi potensialı olan bir ölkə nin dirçə lişi bölgə də hegemonluq etmə k istə yə n dövlə tlə rin marağında deyildi.
1918-ci il oktyabrın 30-da Birinci Dünya müharibə sinin nə ticə lə ri ilə bağlanmış Mudros müqavilə sinin şə rtlə rinə ə sasə n, turk qoşunları Azə rbaycandan çıxarıldı, bura müttə fiq dövlə tlə rin tə msilçisi olan Britaniya qoşunları yeridildi. Xatırladırıq ki, hə min qoşunlar 1918-ci ilin avqust-sentyabr aylarında ermə ni tə rə fində Azə rbaycana qarşı vuruşurdu. Bu günə qə də r də Azə rbaycanda ingilis güllə sində n şə hid olan azə rbaycanlıların və türklə rin mə zarları qalmış və mühafizə edilmişdir. Onların bir qismi bu günkü Şə hidlə r Xiyabanında uyumaqdadır.
