Azerbaycanı sevenler Mesaj Detayi Antoloji.com

Azə rbaycan ə də biyyatının misralarından 'qan daman' nümunə lə ri Şə rq də rdlisinin göz yaşının və heyrə tinin bə dii ə ksidir. Bə dii ə də biyyatımızın ə n güclü nümunə lə ri faciə vi sonluqla bitir desə k, heç də yanılmarıq. Şə rq xalqlarının 'atə ş püskürə n' anlarının ə ksi bə dii formada tariximizin ayrılmaz hissə si kimi ə bə diyaşarlıq qazanıb. Sə nə tkarların baxışlarında yarımçıq qalmış arzular, ümidsiz insanların güzə ranı, insanları hə yatdan küsdürə n 'insansızlıq' normaları Şə rq ə də biyyatının yaranmasında aparıcı mövzulardandır.
Mə hə lli müharibə lə rdə n tutmuş, 'dünya müharibə lə rinə ' qə də rki mə crada olan 'ziddiyyə tlilik' Şə rq də rdlisinin göz yaşlarından, Şə rq anasının nalə sində n, Şə rq qə hrə manının heyrə tində n qə də rincə yararlana bilib. Şə rq də rdlisi - yurdu ikiyə parçalanmış bizlə r, Şə rq anası - mə mlə kə ti tarixə n yağıların gözünə ox olan QARABAGLI anam, TEBRIZLI bacım, Şə rq qə hrə manı - boynu vurulan, dar ağacından asılan mübariz və ə zmkar türk övladı.
Bə şə ri də yə rlə rin mahiyyə ti ilə yanaşı, fə lakə tlə rin də rkinə can atan XX yüzil sə nə tkarlarımız mə hə llə çilikdə n, qitə çilikdə n uzaqlaşaraq insan varlığına qə nim kə silə n amillə ri də ə də biyyatımızda işıqlandırdılar. 'Ə də bi sütun'larımız zamanın tünd rə nglə rini sal qayalara bə nzə r qə hrə manların simasında tarixin yaddaşına hördülə r. Elə bu sə bə bdə n də ə qidə , mə slə k, amal uğrunda mübarizə xalqın varlığını tə sdiqə çevirdi.
Ə ski dinlə rdə 'xeyir' və 'şə r' qüvvə lə rin eyni müstə vidə ki mübarizə sini İslam dini köklü surə tdə də yişdirdi. İslamda mübarizə xeyir və şə r allahları arasında yox, Allahla Şeytan arasında gedir. Bu mübarizə də Şeytan İnsanla Allah arasında maneə dir. Ölmə z sə nə tkarımız Hüseyn Cavid mə şhur 'Peyğə mbə r' mə nzum dramında bu ziddiyyə tli mə sə lə ni açıqlamağa çalışır. Burada sə nə tkar yuxarıların aşağılar üçün xilaskar olmasına inanır və dövrün ziddiyyə tlə rinin 'pə rdə lə mə lə rdə n' irə li gə ldiyini qabarıq şə kildə göstə rir.

Öylə bir ə sr içində yə m ki, cihan
Zülmü və hşə tlə qovrulub yanıyor.
Yüz çevirmiş də Tanrıdan insan
Küfrü haqq, cə hli mə rifə t sanıyor.

'İblisin intiqamı' dramında konkret bir müharibə nin tə sviri göstə rilsə də bu şeytanların, onlara rə hbə rlik edə n İblisin düşüncə və ə xlaq tə rzi ə skilə rdə n tarixlə yoldaşlıq edirmiş kimi görünür. Ə gə r belə olmasaydı İblis Birinci Şeytana demə zdi:
'... Mə nə Epikürlə ri, Xə yyamları coşduran şə rab lazım deyil. Yalnız Atillaları, Heronları tutuşduran kə skin şə rablardan istə rə m. Ə və t, öylə şə rab istə rə m ki, onu içə rkə n şair Dantenin sönmə z cə hə nnə mi gözlə rimdə canlansın. Və o cə hə nnə mdə yanıb qıvrılan böyük başlar, böyüklük düşgünü ulu dahilə r yenidə n qarşıma çıxsın. Hə m də cümlə si alovlar içində n çırpınaraq mə nə sığınsın. Öylə şə rab istə rə m ki, insan qanilə bə slə nmiş olsun...'
'Böyük başlar' böyüklük iddiasında olan dahilə r - ibilisanə lə r müxtə lif dövrlə rdə ayrı-ayrı dillə rdə danışmışlar. İndi də ermə ni, fars və rus dillə rində danışırlar. Doğma Azə rbaycanımızın 'Gülüstan' və 'Türkmə nçay' müqavilə lə rində n bu yana şeytanlar ə linə düşmə si danılmazdır. Artıq o şeytanlar böyüyüb İblisə çevriliblə r. Özlə rini 'mütlə qi hakim' sayaraq mə mlə kə timizə xor baxan bu İblislə r bağrımızda od qalayıblar: Tə briz odu, İrə van odu, Qarabağ odu...
Halbuki bu İblislə r türk mə də niyyə tində n mə nimsə mə lə rlə 'mə də niyyə tlə rini' zə nginlə şdiriblə r. Bir zamanlar türk imperiyalarının apardığı müharibə lə r dövründə tarix sə hnə sində onların adları belə yox idi.
Dindaxili münaqişə lə rdə n fə rqli olaraq ə ks dinlə r və hdə tində cə rə yan edə n hadisə lə r tarixilikdə n çox bə diilikdə daha qabarıq gözə çarpır. Heç tə sadüfi deyil ki, XVI- XVII yüzilliklə rdə xalq tə fə kküründə - dastanlarımızda ziddiyyə t üzə çıxdı. 'Ə sli və Kə rə m' dastanındakı münaqişə dini müxtə lifliyi ortaya qoydu, faciə şə klində . XIX ə srin sonlarında N.Nə rimanovun qə lə mə aldığı 'Bahadır və Sona' ə sə ri də faciə vi sonluqla bitir, lakin realistcə sinə .
H.Cavidin 'Şeyx Sə nan' faciə sinə mövzusu Qafqazla bağlı olan hadisə lə rin davamı kimi baxmaq olmaz. Sə nə tkar bütün yaradıcılığı boyu insanın mübarizə yolunu ə qlin - idrakın ziddiyyə tliliyində görür. 'Şeyx Sə nan' faciə sində ki Də rviş, sanki, 'gə lə nə xoş gə ldin, gedə nə yaxşı yol deyə n zamanın özüdür, sə sidir'.

...Babam heyrə t, anamdır şübhə ... Ə sla
Bilinmə z mə n kimə m, ey şeyxi-vala!
Fə qə t pə jmürdə bir sə yyahi-zarə m,
Şə riə tdə n, tə riqə tdə n kə narə m...

Şə riə tdə n, tə riqə tdə n kə nar olan Də rviş dinsizdirmi? İnsan ə qlinə hakimdir, yoxsa ə mə linə ? Bu kimi suallar cə miyyə t qanunlarının fövqündə dayanıb düşünə nlə r üçün ə hə miyyə tli görünə bilə r. Axı qanunları yazanlar insanlardır. Onların isə hamısının iblisanə olmaması şübhə doğurur. Bu şübhə lə r - şübhə çilik bə şə ri fə lakə tlə rin: 'ə bə di' münaqişə lə rin nüvə sidir.
'Şə rq qadını' şeirində şair 'insanın varlığını bir quru heçə çevirə n mühit qə hrə manlarının - İblisanə lə rin iç üzünü açıb göstə rir.

Mə n nə idim? Uf, onu heç sormayınız!
Varlığım bir quru heç! ..
Keçmişin ə n qaba, ə n vicdansız,
Kirli dırnaqları qə hr etdi mə ni.
Görmə dim gün işığı;
Doğduğum gündə n - ə və t - tarixin
Paslı zə ncirlə ri inlə tdi mə ni...

H.Cavid bir türkoloq kimi 'Turan' ideyasına bə diilik gə tirdi. Bizi ulu Tanrıya sə daqə t andı içmə yə çağırdı:

Turana qılıncdan daha kə skin ulu qüvvə t,
Yalnız mə də niyyə t, mə də niyyə t, mə də niyyə t.

Orxon-Yeniseydə n gə lə n, türk varlığının danılmaz sə hifə lə ri olan bu daş abidə lə r qə dim türklə rin mə də niyyə t nişanə si, yaşamaq haqqını tə sdiqlə yə n ə və zsiz sübutlardır.:

Bir millə tin tarixidir:
kökü, yurdu, yuvası,
Tariximiz baş ucundan
hə rgiz ə skik olmasın.
'Altay' dağı, 'Mahan' çölü
hə m də 'Yasın' ovası
Birə r aydın sə hifə dir,
hə r türk gə rə k anlasın...

Bə li, 'Hə r türk gə rə k anlasın'.
Anlasın ki, yanlış baxışlar millə tin faciə si, mə mlə kə tin mə hvidir. Ə n böyük qə lə bə varlığına hakim çıxa bilmə k haqqıdır. Anlasın ki, parçalanmış, tikə -tikə olmuş yurdum türk atasının müdrikliyində n, türk anasının dualarından yaranıb. İndi dünyaya sə pə lə nmiş varislə rin bir yurdu var: İblislə mübarizə də 'hə qiqə t' qüvvə tdir. Allahla Şeytan arasındakı mə qam insanın idrak mə qamıdır. Bu mə qam İnsanı haqq yoluna, Tanrı mə qamına sə slə yir. H.Cavidin ideologiyası insanlığın Tanrı eşqi üçün Şeytanla mübarizə yə çağırışıdır. İblisanə lə r dünyasında Cavid hə qiqə tlə ri 'yer oğlunun' Tanrı ilə tə masıdır. Bu haqdır, bu haqqa sahib çıxmalıyıq
Telman Də jə lli