Türkiye'nin Hazineleri 3 - Lületaşı

İşlenmesi kolay, beyaz renkli, gözenekli bir mineral olan lületaşı Yunanistan'daki bazı adalar, Çek Cumhuriyeti’ndeki Moravya bölgesi, Fransa, İspanya, Fas ve ABD'de de bulunmasına rağmen neredeyse tamamı ülkemizin Eskişehir ilinde bulunmaktadır.

Ticari olarak işlenebilir bir maden olan lületaşı yataklarının büyük bir kısmı Eskişehir ilimize bağlı Sepetçi köyünde bulunmaktadır. Lületaşı genellikle pipo, sigara ağızlığı tespih, biblo ve süs eşyası imalâtında kullanılmaktadır.

Emici özelliğinin olması sebebiyle ağızlık ve pipo yapımında birinci sınıf bir malzeme olarak ilgi görür. Tütünün meydana getirdiği nikotini bir filtre gibi emer ve sarımtırak bir renk alır..

Ülkemizde ilk bulunduğunda devlet tarafından işletilen lületaşı ocakları, bir müddet sonra özel sektöre devredilmiştir. Günümüzde, lületaşının bol miktarda bulunduğu Sepetçi ve civar köylerde 300'den fazla lületaşı ocağı bulunmaktadır.

Çıkarılan taşlar, yine aynı bölgede mevcut bulunan atölyelerde işlenmektedir. Kalite bakımından, sıra malı, birim malı, parçalı pamuklu, taneli dökme ve çeltiz dökme gibi beş cinse ayrılan lületaşı, bölge halkının başlıca geçim kaynağıdır ve ülkemize büyük ölçüde döviz kazandırmaktadır.

Çok hafif ve gözenekli olan bu taş, toprak altından nemli olarak çıkarıldığı için işlenmesi kolay bir malzemedir. Kurutulduktan sonra tekrar neme veya herhangi bir gaza maruz kalırsa nemi veya gazı büyük ölçüde emer, tekrar kururken de bu nemin veya gazın içindeki artıkları bünyesinde tutar.

Bu temel özelliği sebebiyle çok uygun bir pipo malzemesi, aynı zamanda pek çok sanayi dalında iyi bir emici, filtre, yalıtım ve dolgu malzemesi olarak kullanılır.

Yaklaşık 300 yıldır büyük ölçüde dünyanın en kıymetli pipolarının yapımında kullanılan lületaşı, ilerleyen teknolojiye paralel olarak sanayide de vazgeçilmez bir yardımcı madde haline gelmiştir.

LÜLE TAŞI İŞLEMECİLİĞİ

Başlangıçta tamamı ihraç edilen ham lületaşı Avrupa'da işlenmekteydi. Günümüzde ham lületaşı ihracatı önlenmiş ve tamamının, Eskişehirli ustalar tarafından işlenmesi ve değerlendirilmesi sağlanmıştır.

Zarif ve narin yapısıyla tamamen özgün bir malzeme olan lületaşından günümüzde sadece pipo vb. tütün içme araçları değil, kullanım ve estetik değeri yüksek yepyeni eserler de üretilmektedir. Yer altından çıkarılan lületaşı, bünyesindeki nemi kaybetmediği sürece çok kolay işlenebilmektedir.

Lületaşı işlemeciliği, yetenek, tecrübe ve sabırlı bir çalışma gerektiren zor fakat zevkli bir meslektir. Bu değerli taş genellikle ustaların kendilerinin hazırladıkları 50’ye yakın bıçak, yontma aracı ve benzeri aletler kullanılarak işlenir. Uzun süreli çalışmalarda nemini kaybederek sertleşen taş, emici özelliği sayesinde suya batırılarak yeniden yumuşatılabilir.

Model konusunda en önemli kaynak gözlem ve ustaların hayal gücüdür. Tasarlanan biçimde işlenen lületaşı endirekt ısıyla uzun sürede kurutulur ve çok ince zımparalanır. Tamamlanan Lületaşı eserler beyazlatılmış ve yeteri kadar ısıtılmış balmumuna batırılarak cilalanır.

Bu yüzyılın başlarında, özellikle, hanımların parça taşlardan el tornalarında boncuk çekmesiyle başlayan lületaşı işlemeciliği, Cumhuriyet yıllarından itibaren çok yönlü olarak gelişmiş ve bu günkü seviyesine gelmiştir.

Buna rağmen bu değerli taşın ticari olarak yeterince değerlendirilemiyor olması konusu ise ilgiye muhtaçtır. 21.11.2013 derleme: recep akıl