Portreler 5 - El Harizmi Şiiri - Recep Akıl

Ebū Cafer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî (bilinen adıyla El-Hârizmî) kesin olmamakla birlikte 780 yılında İranlı bir ailenin evladı olarak Büyük Horasan’ın Harizm şehrinde (Özbekistan) doğmuştur.

Temel eğitimini burada alan Hârizmî, gençliğinin ilk yıllarında Bağdat'taki ileri bilim atmosferinin varlığını öğrenince ilmi konulara olan merakı onun Bağdat’a gelmesine ve buraya yerleşmesine ve ilmi çalışmalar yapmasına vesile olur.

Devrinde bilginleri himayesi ile meşhur olan Abbasi halifesi Me’mûn Hârizmî’deki ilim kabiliyetinden haberdar olunca onu kendisinin inşa ettirmiş olduğu Antik Mısır, Mezopotamya, Yunan ve Hint medeniyetlerine ait eserlerle zenginleştirilmiş, ‘Bilgelik Evi’ olarak da bilinen Saray kütüphanesi Beytülhikme’nin idaresinde görevlendirir.

Bu görevi sırasında Yunanca ve Sanskritçe bilimsel el yazmalarının tercümesini de içeren bilim ve matematik alanlarında çalışmalar yapmış ve bu çalışmalarını Halife Me’mûn’a da sunmuştur. Çalışmalarının çoğunu 813-833 yılları arasında Bağdat’ta gerçekleştirmiştir.

Hârizmî’nin tarihteki şöhretinin aksine hayatı hakkında bilinenler son derece azdır. Matematik, gökbilim, coğrafya ve algoritma alanlarında çalışmış Müslüman bir âlimdir. Latince kaynaklarda adı Alkarismi, Algoritmi, Algorismi veya Algorism şeklinde geçer.

Hârizmî’nin ‘Tamamlama ve Dengeleme ile Hesaplama Üzerine Özlü Kitap’ isimli eseri matematik, coğrafya, astronomi ve haritacılığa büyük bir katkı sağlamıştır. Trigonometride yeniliğin temelini oluşturmuş doğrusal ve ikinci dereceden denklemleri çözmeye yönelik sistematik yaklaşımıyla cebirin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

820 yılında yazılmış olduğu ‘Hint Rakamlarıyla Hesaplama Üzerine’ isimli kitabıyla Hint-Arap rakam sisteminin Ortadoğu ve Avrupa'ya yayılmasının ana sebebi olmuştur.

Çalışmalarından bazıları Fars ve Babillerin astronomisi, Hint sayıları ve Yunan matematiği üzerine kuruludur. Hârizmî, Batlamyus’un Afrika ve Orta Doğu'yla ilgili verilerini sistematize etmiş ve düzeltmiştir.

Öte yandan Hârizmî’nin eserlerinin 12. Yüzyılda Latince’ye çevrilmesi Avrupa'da matematiğin gelişimi üzerinde de derin bir etki yapmıştır.

Bir diğer önemli eseri ‘Kitab Surat Al-Ard’la (Dünya’nın Görünüşü; Coğrafya) Batlamyus’un coğrafyasındaki yerlerin koordinatlarını temel almakla birlikte, Akdeniz, Asya ve Afrika için var olan değerleri geliştirerek sunmuştur.

Halife Me’mûn tarafından dünyanın çevresini belirlemek ve bir dünya haritası hazırlama projesinde görevlendirilen 70 kadar coğrafyacıya eşlik etmiş bu projede onlara yardım etmiştir.

‘Hesab-ül Cebir vel-Mukabele’ isimli bir başka kitabı, matematik tarihinde, birinci ve ikinci dereceden denklemlerin sistematik çözümlerinin yer aldığı ilk eserdir. Bu nedenle Harezmî (Diophantus ile birlikte) ‘Cebir'in babası’ olarak da bilinir.

İngilizcedeki ‘algebra’ ve bunun Türkçe’deki karşılığı olan ‘cebir’ sözcüğü, Hârizmî’nin bu kitabındaki ikinci dereceden denklemleri çözme yöntemlerinden biri olan "el-cebr"den gelmektedir. Hârizmî, sıfır rakamını (0) ve X bilinmeyenini kullandığı bilinen ilk kişidir.

İkinci dereceye kadar polinom denklemlerinin çözülmesinin kapsamlı bir hesabını sağlamıştır ve terimleri bir denklemin diğer tarafına aktarmaya istinaden, diğer bir deyişle denklemin zıt taraflarındaki benzer terimleri iptal etmek olan, ‘indirgeme’ ve ‘dengeleme’ temel metotlarını ele almıştır.

Hârizmî’nin ‘Zīj al-Sindhind’ isimli eseri ayrıca sinus ve kosinüs trigonometrik fonksiyonlarının tablolarını içerir. Küresel trigonometri ile ilgili bir tez de kendisine atfedilir.

Hârizmî, Tarih, coğrafya, matematik, astronomi, cebir gibi bilim dallarında araştırmalar yapmış, kitaplar yazarak geniş kitlelere bu çalışmalarını aktarmış bir İslam âlimidir. 850 yılında Bağdat’ta vefat etmişti. Allah (Azze ve Celle) Ahmet ve mağfiret eylesin. Derleme Recep Akıl 24.08.2011