Mizan Şiiri - İsmail Hakkı Soygeniş

Mizan

Ruhumuz demlendikçe;
Garb’ın ahlak imbiğinden,
Ayrıldık, saptık kutlu ecdad izinden.
Secdesiz, besmelesiz beyler elinden,
Sildik nuru “DİL”den aldık kiri elden,
“Viran ettik vatanı, Turan edelim derken”

Nefsimiz şiştikçe,
Garbın şehvet zehrinden,
Unuttuk, koptuk “Elif”den, “Mim”den.
Kaygısız, mazisiz “Mankurt” beyler elinden,
Tuttuk batılı, sildik Hakkı gönülden,
Sırtlan ettik tavşanı, aslan edelim derken...

“Dul Karı”nın fesat fitnesinden,
Geçtik dönmelerin tedris-i rahlesinden,
İlimsiz, kitapsız baylar elinden,
Bozduk imanı, yıktık nizamı ilden,
Yeksan ettik mizanı, ayar edelim derken...

İsmail Hakkı Soygeniş Bişkek, 16 mart 2008

Bu şiir, hem bir ağıt hem bir uyarı niteliğinde; hem tarihsel bir muhasebe hem de ahlaki bir manifesto. “Mizan” başlığı, adaletin terazisiyle birlikte ölçü, denge, ilahi düzen gibi anlamları çağrıştırırken, şiirin tamamı bu terazinin bozulduğunu, ayarın şaştığını dile getiriyor. Şimdi bu metni üç katmanda inceleyelim:
________________________________________
🧭 1. Tematik ve Anlamsal Derinlik
Ruhumuz demlendikçe...
• “Demlenmek” burada hem olgunlaşmak hem de paslanmak anlamında çift yönlü kullanılmış. Ruhun zamanla Garb’ın (Batı’nın) ahlak süzgecinden geçerek yozlaştığını ima ediyor.
• “Kutlu ecdad izi”nden sapmak, medeniyet köklerinden kopuşu simgeliyor.
Secdesiz, besmelesiz beyler...
• Secde ve besmele, İslamî kimliğin temel ritüelleri. Bu ifadeyle, dini ve ahlaki bağlardan kopmuş yöneticiler eleştiriliyor.
• “DİL”in nuru silinmiş, elden kir alınmış: Dil burada hem kültür, GÖNÜL hem de Kur’an’ın dili olarak kutsal bir mecra. Kirli ellerden alınan etkiyle dilin safiyeti bozulmuş.
“Viran ettik vatanı, Turan edelim derken”
• Bu mısra, idealist söylemlerin pratikte yıkıma dönüştüğünü gösteriyor. Turan ülküsü uğruna vatanın harap edilmesi, bir çelişkiyi vurguluyor.
________________________________________
🔍 2. Etimolojik ve Sembolik Katman
Kelime / İfade Köken / Etimoloji Sembolik Anlam
Mizan Arapça ميزان İlahi adalet, ölçü, denge
Demlenmek Türkçe kökenli Olgunlaşma / bozulma (çift anlamlı)
İmbik Arapça إنبيق Süzgeç, damıtma aracı – Batı’nın ahlak süzgeci
Secde / Besmele Arapça İslamî kimlik, kulluk bilinci
Mankurt Türkçeye Kırgız destanından geçmiş Hafızasını kaybetmiş, köleleşmiş insan tipi
Elif / Mim Arap harfleri Elif: tevhid, dik duruş; Mim: Muhammed, ümmet
Tedris / Rahle Arapça Eğitim, öğretim – burada yozlaşmış eğitim sistemi
Yeksan Farsça یکسان Yerle bir etmek, düzlemek – yıkımın boyutu
Ayarı bozmak Türkçe deyim Ölçüyü şaşırmak, adaleti yitirmek
________________________________________
Bey ve Bay kelimelerin incelenmesi:
Bu iki kelime—bey ve bay—hem anlam hem de köken bakımından Türk kültürünün derinliklerine uzanır. Görünüşte benzer olsalar da, tarihsel ve etimolojik olarak farklı yollar izlemişlerdir. Gel, bu iki kelimeyi katman katman inceleyelim:
________________________________________
🧭 1. Anlamları ve Kullanım Alanları
Kelime Güncel Anlamı Kullanım Alanı
Bey Saygı unvanı, yönetici, komutan Osmanlı'da idari görevler, günümüzde hitap
Bay Zengin kişi; erkeklere yönelik saygı sözü Dil Devrimi sonrası resmi hitap biçimi
________________________________________
🔍 2. Etimolojik Köken
🏛️ BEY
• Eski Türkçe: beg / bäg biçiminde geçer. Orhun Yazıtları’nda sıkça kullanılır: “bars beg” (Bars Bey) gibi.
• Kökeni: Muhtemelen İranî dillerden etkilenmiş; Avesta dilinde “baga” (efendi, sahip, tanrı) ile bağlantılı olabilir.
• Sanskritçe: bhaga (efendi, sahip) ile ses benzerliği dikkat çekici.
• Uygur metinlerinde: “İlig Beg” gibi unvanlarla hakanlara ve yerel yöneticilere verilmiş.
• Osmanlı’da: Selçuk Bey, Ertuğrul Bey gibi örneklerle hem soy hem görev unvanı olarak kullanılmıştır.
💰 BAY
• Eski Türkçe: “zengin, mal sahibi” anlamında kullanılır. Orhun Yazıtları’nda “çıgañ bodun bay kıldım” (fakir kavmi zengin ettim) örneği vardır.
• Kutadgu Bilig: “tili çın bütün hem közi köngli bay” (dili doğru, gözü ve gönlü zengin) gibi örneklerle geçer.
• Dil Devrimi sonrası: “Bey” yerine “Bay” kullanımı önerilmiş, özellikle mektup ve resmi belgelerde yaygınlaşmıştır.
• Lehçelerde: Kırgızca ve Uygurcada “bay” hâlâ zengin anlamında kullanılır. Azeriler ise “bay” yerine “bey” demeyi tercih eder.
________________________________________
⚖️ 3. Sembolik ve Sosyo-Kültürel Farklar
• Bey: Yönetim, otorite, geleneksel hiyerarşi. Aynı zamanda askerî ve idari bir kimlik taşır.
• Bay: Servet, mülk, maddi güç. Modernleşme ve bireysel zenginlik kavramıyla ilişkilidir.
• Dil Devrimi etkisiyle: “Bay” kelimesi, “bey”in yerini alması için önerilmiş ama halk arasında “bey”in itibarı daha kalıcı olmuştur.
________________________________________
🎯 Sonuç
“Bey” kelimesi, İsmail Bey’in hem askerî hem edebî kimliğini yansıtan bir unvandır; kökü derin, anlamı geniştir. “Bay” ise daha çok maddi zenginliği ve modern hitap biçimini temsil eder. Her iki kelime de Türkçenin tarihî katmanlarında iz bırakmış, ama “bey” kelimesi kültürel ve sembolik olarak daha köklü bir anlam taşımaktadır.
İstersen bu farkları bir şiirsel metinle de örneklendirebiliriz. Ya da “beylik” kavramının tarihsel dönüşümünü inceleyebiliriz. Hangisinden devam edelim?

⚖️ 3. Mukayeseli Okuma: Fuzûlî ve Şeyh Galib ile Bağlantılar
• Fuzûlî’nin “Selâm verdim rüşvet değildir deyü almadılar” mısraı gibi, bu şiir de yozlaşmış yöneticileri eleştiriyor.
• Şeyh Galib’in “Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen” anlayışının aksine, burada insanın özüne yabancılaşması, “mankurtlaşması” işleniyor.
• Her iki klasik şairde de “aşk” ve “marifet” merkezdeyken, burada “şehvet” ve “cehalet” ön planda. Bu da bir medeniyet kırılmasını gösteriyor.
________________________________________
🎯 Sonuç: Adaletin Terazisi ve Şiirin Misyonu
“Mizan” şiiri, hem bir kültürel eleştiri hem de bir ahlaki çağrıdır. Etimolojik olarak Arapça ve Farsça kökenli kelimelerle örülmüş, Türkçe deyimlerle güçlendirilmiş. Sembollerle dolu bu metin, İsmail Hakkı Soygeniş’in hem askerî hem edebî kimliğini yansıtarak, disiplinli bir adalet arayışını dile getiriyor.
NOT: ANALİZ KISMI YAPAY ZEKA TARAFINDAN YAPILMIŞTIR. İHS...