Birinde, oluşan yargılarınız; üretim araçları, üretiminin toplumsal paylaşılırlığı ile vicdani kanaat edinirsiniz. Yasa ve hukukunuz da ona göredir. Diğerinde üretim araçlarının özel mülk oluşu nedeni ile paylaşım kişiselleşir, kişisel zenginlik ve tüketim olur. Vicdan yasa ve hukukunuz da, buna göre şekillenir. Bunun ikisinde de vicdani kanaat yaşam temelli ve sürekli ilişkilerle değişir gelişirdir.
Birinde de, her şey doğaüstü ruhundur deyip; o ne derse o dur, derseniz; bambaşka, sizin olmayan ama size söylenen, inandırılan, üretilemeyen vicdan, yasa, hukuk elde edersiniz.
Yaşamda deneyle, emek en yüce değerdir dersiniz. Emek vermeden sahiplenir oluşlar, size ve topluma; çatışma olarak yansır. Bu konudaki kabuller haklılaşma -doğrulama, olarak yansır. Ki bu haklılaşmalar ve doğrulama da, nesnelin algılarınıza göre, durum yansımasının sözle ifadesi olup, özneye yansıyışıdır. Topluma da, hukukluluk olarak, haksızlık diye konu olur. Kanunlaşarak somutlanır: Emek vermeden haksız edinilen mal suçtur denir. Bu saptama, size de, vicdanı kanat olarak, özneye yansır. Ve yargılarınızın temelini oluşturur.
Hukukla vicdan arasında şu fark olur. İkisi de yaşam temellidir. Biri tümel kanatla oluşmuş, nesnelleşmiş somutlaşmıştır. Diğeri, yani vicdansa; yasal anlayışla temellendiği halde, ufku sınır tanımaz. Subjektiftir. Ama kanunun ifadelemediği yeni gelişmelerdeki çatışma alanlarında toplumsal yasadan önce ve çabuk karar alarak, sürüp gider. Yaşamın bir sonraki aşaması kanunda yoktur, ama sizin yaşam duyumdan aldığınız kıyas yargılamanız yaşamın sürüşünde ilişkileri bu temellere göre kıyas tutar. Ve doğru yanlış oluşunu değerler. Burası, bu alan hukukta yoktur. Ta ki bu doğru kılışlar toplumda yaygın bir vicdani genellik kazanmağa giderken, topluma mal olur ve hukukileşir, yasa olarak somutlanır.
Dünya var olalı beri çirkin ve soğuk,
Erken içeceğimiz bir ilaç gibi.
Tadı dudaklarımızda acımsı, buruk.
Bu saatte gözyaşları, yeminler,
Boş bir tesellidir inandığımız.
