Divan Şiirinde Gönül

Öğrencilerle hasbıhal 10

Gönül, bazan kullanılmakla beraber, Arap lisanındaki kalb, ve Türkçe dilindeki yürek dediğimiz bir organ değildir. Sadece bir kavramdır. Gönül kelimesinin İngilizcede de bir karşılığı yoktur fakat bütün fonksiyonları yani işlevleri ve görevlerini karşılayan kelimeler vardır. Mesela:
Gönül açıklığı = peace of mind, gönlü açılmak = to feel at easy, gönül açmak = to cheer, gönül almak = to make up with someone, gönül bolluğu = generosity, gönül budalası = hopelessly in love, gönül bulandırmak = arouse suspıcıon, gönül darlığı = anxıety, gönlü çekmek = to desire, gönül eğlencesi = a toy of love,
gönül gözü = preceptıon, gönlünü hoş tutmak = not to worry,
gönül kırmak = to hurt the feeling, gönlü var = he is in love, gönlünü yapmak = to console, alçak gönüllü = modest,
gönülsüzlük = unwıllıngness, gönül vermek = to fall in love,
gibi ve diğerleri.

Gönülün Türkçe dilinde de tam ve açık bir tarifi olmamakla beraber, gönül kelimesinin divan edebiyatında ne manalarda kullanılmış olmasına bakalım,

Zulme kâdir düşmanından aşkı vâkîdir gönül (koruyandır)
Eylemek yok derdin izhâr. Sırrı hâkîdir gönül. (saklayıcıdır)

Nem birikmiş gözlerinden damlayan yaş gösterir
Her zaman gam yüklü bir gurbette âkîdir gönül (isyan edendir)

Hem sevenden hem güzelden duyduğum hasret dolu
Yıl geçer, bir gün gelir, yârdan da şâkîdir gönül. (şikayetçidir)

Mâha benzer vechinin her günde bir kez geldiği
Meclisin koynunda yatmış nazlı sâkîdir gönül. (mey sunandır)

Bâkî der ki, durmadan kalbim yanarken kor gibi,
‘Ben ölürsem âlemî ma’nâda bâkîdir gönül.’ (1) (rüya aleminde ölümsüzdür)
(1) Nef’î nin gazelinden
*

Gönül beydir, hükümdardır, kraldır, hükm ettiği mıntıkada padişahtır.
Key = İran padişahlarına verilen unvan, hükümdâ KeyKubat, Key Hüsrev, Kırmızı şarap gibi baş döndürür, yüreklerde ruh gibidir, yazdır, kıştır, geçtiği yerlerde iz bırakır. Hava gibidir sıcaktır soğuktur tufan olmadıkça kolay kolay görünmez fakat ihtiyaç halinde derhal kendini gösterir.

Aşıkın aklında Hüsrev gibi keydir gönül (hükümdardır)
Güçlü nefisten kavî hânede beydir gönül.

Hiç dayanılmaz bir arzu gibi iştahlanan
Ruhlara benzer yüreklerdeki şeydir gönül (hissiyat)

Hislerin altında iç fırtınalardan kaçıp
Dosta ferahlık veren yaz gibi deydir gönül (kıştır)

Akl ile vicdân kasasında hafî, kimsesiz.
Gövdeye kan gönderen yoldaki peydir gönül (iz bırakır)

Hisli ve mânâlı bir şarkı için herkesin
Duyduğu bir nağmenin kaynağı neydir gönül (muzikadır)

Son seneler, ayrılık hasretinin durmadan
Mehmet’e içtirdiği kırmızı meydir gönül. (baş döndüren şaraptır)
*

Gönül cömerttir ve tok gözlüdür.

Sevgim arttı gittikçe Bunda bir maharet yok
Fitre ihsân ettikçe Verdi Allâhım pek çok
Gençleri egittikçe Bilgim arttı. Gönlüm tok
*

Gönül yükseklrde uçar, kibirlidir. Mutavazı olması da tavsiye edilir. Ferman dinlemeyecek kadar asidir. Engelleri küçümsemez aşmağa çalışır. Baskı altında kalmayacak kadar hürdür.

Sendeki BEN’lik seni kem rü’yaya daldırır.
Dost dahi düşmanla berâber sana saldırır.

Gönlünü alçalt biraz, at kibrini, kardeşim
Zor yere düşsen bile Mevlâ seni kaldırır.
*

Gönül bazan çok naziktir, hasrete dayanamaz hemen kırılır. Elle tutulmaz ve gözle görünmez ancak hissedilen bir şeydir.

Gonca bir büt kokladım, gönlüm dayanmaz hasrete
İşte nefhâ böyle yel, bir gül kokar bin hâr batar
*

Gönül çabuk sıkılır. Kişinin iç dünyasındaki duyguları saklayan
arkadaştır. Ondan kaçılmaz. Ancak ölüm onu insandan ayırır.

Ey nazlı bulut, ağla için gönlün açılsın
Bol bol sulanan toprağa bir neş’e saçılsın
Bizler gibi gurbetçi olan kaçtı felekten
Topraktan ucuz başka mekân yok ki kaçılsın.
*

Güzelin gözlerinden akan yaşlar bir gölekte toplanırsa denizler kadar geniş bir depo olabilir..

Bu sızan gözyaşı toplansa gönül mahzenine
Dökeriz güller için susamış gül bahçesine.

Neyledin döndün sözünden, ağlamışsın dün gece
Döktüğün bir katre yaş gönlümde bir deryâ gibi

Hasretinden hastalandım, çöktü gökler üstüme
Sanki dünyâ oldu birden kimsesiz tenhâ gibi.
*

Gönül yaban ellerde insana arkadaşlık eder iyi bir dosttur.
Darbelere dayanır şikayet etmez, ve hastalanınca kendi kendini tedavi edebilir

Gönül dostu olmayan yabancı bir alemde
Arkadaş yok, kardeş yok malı mülkü ne(e) desin

*

Gönül cömert olmakla beraber bazan aç gözlü de olabiliyor. İnsanın sıkıntılarını gidermeğe yardım eder. Bazan çok alıngan bazan da vurdum duymaz olur.

Sevabım günâhımdan çoktur
Gönlüm açsada gözüm toktur
Belli bir yerim yurdum yoktur
Yaşadım, ötede, beride

Gönülün kıymeti sultan ve hükümdarlara takdim edilecek derecede yüksek ve ölçülemiyecek kadar geniştir. Bazan da hasmına sıkıntı verecek kadar hırçındır. Sultanları bile dize çöktürür. Sevmeye sevilmeye yol açar.

Akçeyi Sultâna verdin, gönlünü Sultânına
Kalmadı mülkten selâmet, geldi zevâl cânına

Her gece Sultânının bin bir siteminden de çok
Döktüğü göz yaşları derd ekledi husrânına

Sevgiliden gayrı düşmek derdini çeksen bile
Mâni olur kendi nefsin derdinin dermânına

Mani olur kendi nefsim derdimin dermanına
Dost arayan nazlı Sultân gönlünü vermiş sana
*

Gönül insanin içinde an mütena yerde oturur, değerinin ölçüsü yoktur, teraziye gelmez. Yaralanır, izdırap çeker, kederlenir, harab olur, ihmal eder ve edilir, Kendisine yapılan iyilikleri unutamıyan ve onları bir borç bilendir. Nefsimizi kontrol edecek kadar sabırlıdır. En iyi günlerimizde ve en sıkıntılı anlarımızda gönülden medet umarız. Gönül ihmal edilemiyecek kadar kültürümüzde içimize işlemiştir. İşte gönül böyle bir şeydır.