Andelîb-i Gûyânın Yolculuğu Olarak Aşk

Biz güzellersiz olmazız Ahmed
Bülbülüz gülsitânsız olamasız
Ahmet Paşa
Dede Efendi’nin güfte yazarını bilmediğim hicâz yörük semâisinin sözlerinin bir bölümü şöyle:
Yine neş’e-i muhabbet dil-u cânım etti şeydâ
Yine bezm-i ayş-u vuslat edip ehl-i aşkı ihyâ
Aman ey gül-i nihâlim beni eyle vasla şâyân
Sana cân-ü dil fedâdır gönül andelib-i gûyâ
Muhabbet neş’esi, muhabbet gibi çok zor gerçekleşen bir iletişim ve sevgi paylaşımının neş’esidir. Bu sevinç, gönlü, cânın derinliklerindeki bir ateşe yakınlaştırır. Cânın başını döndürebilir. Muhabbet neş’esi aşk deliliğine yol açar. Demek ki sevinçtir, deliliğe yol açan; kavuşmanın, sevgilinin, paylaşmanın sevinci. Buluşma, kavuşma eğlencesini yaşayanların içinde bulunduğu ortam, kavuşanlar topluluğu, aşk ehline cân veriyor. Kavuşanların bir meclisi vardır, bir topluluğu: Bezm-i vuslat. Kavuşma bireysel değildir, kavuşan, kavuşanlar topluluğunun üyesidir: Kavuşma topluluğu, aşk yolunda yürüyenlerin bir alt kümesidir, matematiksel dille söylersek. Kavuşanlar, aşk âlemine yürüyenlere can katarlar.
Çünkü aşk, onüçüncü yüzyılla onsekizinci yüzyıla dek, beşyüzyıllık süre içinde İran ve Osmanlı topraklarında, sevenden, sevilenden bağımsız olarak yaşar. En azından bu çalışmanın odaklandığı onbeş şairin divânlarında yaptığım geziden ulaştığım sonuç bu. Bu şairler saptayabildiğim ölüm tarihlerine göre eskiden yeniye doğru şöyle sıralanabilir. Sâdi (1292) , Hâfız (1390) , Şeyhî (1431) , Nesîmi (1433) , Mollâ Câmi (1492) , Ahmet Paşa (1497) , Necâtî (1509) , Usûli (1538) , Üsküplü Ishâk (1539) , Hayâlî (1557) , Yahyâ Bey (1582) , Nef’î (1635) , Şeyhülislâm Yahyâ (1644) , Nâilî (1666) , Nedîm (1730) . Bu onbeş şairlik aşkı anlatanlar öbeği, rastgele seçilmiştir. Bu öbeğe bir iki şair eklenmesiyle ya da ondan kimi şairlerin çıkarılmasıyla, yorum, elbette değişebilir.
Aşk, o dönem içinde (onüçünçü ve onsekizinci yüzyıllar arası) bir yaşam biçimi idi. Bu yaşam biçiminin tasavvufî gelenekten beslendiği açık. Bu çalışmada yorumlamaya çabalayacağım aşk, bu gelenekten beslenip, edebiyatın zenginliği içinde, divân şiirinin gözüyle görülen aşktır. Bu aşk, bir aşk küre olarak kültürü sarar. Bu aşk küre içindeki şairler, bu kürenin ulaşmaya çalıştığı, ötedeki, bu dünyayı aşan ideal bir aşk âleminin yolcularıdır. Ehl-î aşka mensupturlar. Bu âlem, Platon’un idealar dünyasına benzer. Ulaşılması olanaklı değildir. Giderek yaklaşabilirsiniz ancak.
Bu çalışmayı Dede Efendi’nin bir güftesiyle açışımın nedeni, dünyadaki aşk kürede yaşanan vuslatın, kavuşmanın, önemini vurgulayarak varlıklarını göstermeye çalışmaktır. Bu çalışmadaki yorumlarımız konunun uzmanları tarafından pek acemice belki de ukâlaca bulanabilir. Andelîb-i gûyânın yorumlarıdır, yanlışlarından öğrenmeye gafletinden uyanmaya hazırdır.
Aşk kürede, dünyada, yeryüzündeki aşk, Divân şairlerinin deyimiyle ayş-i deh-rûz (sözcük anlamı on günlük yaşam, dünya yaşamı!) içindeki aşk ile aşk âlemindeki yetkin aşk arasındaki uçurum, çalışma boyunca vurgulanmaya çalışılacaktır. Kavuşma, ihyâ eder, can verir, hayat verir, geliştirir, olgunlaştırır, ama ideal anlamıyla yetkinleştirmez. Ayş-î dehrûz içindeki vuslat, hep nâkızdır (eksik!)
Gül fidanına kavuşulacaktır, bu gül-î nihâl, seveni, kavuşmaya yakışır hâle getirecektir. Her türlü kavuşma “vuslat” değildir. Vuslatı haketmiş olmak gerekir. Bundan dolayı, sevgili, “beni eyle vasla şâyân” diyor. Vasla, kavuşmaya değer bir insan yap beni. Vuslat, aşk âleminden “nasibini almamış”, “vasl”ı haketmemiş insanların işi değildir. Sevgilisine, gül fidanına, gül-i nihâline, beni eyle vasla şâyân” diyen sevgili, âşık, aşk âleminden nasip almış bir âşıktır. Nesine güvenerek yapmaktadır bu önerisini? Kendisini sevgilisine feda edebilme cesâretine güvenerek. Bu cesâretle. Ehl-i dil olarak yaptığı yalculuğun çilesi ve cesaretiyle. Kendi gönlünün, söyleyen, konuşan şiir söyleyen bülbül olduğunu bilerek: Gönül, andelîb-i gûyâ, Gönül bülbül olmasaydı aşk küreye giremez, aşkı duyamazdı:
Çünki bülbülsün gönül bir gülistân lâzım sana
Çünki dil koymuşlar adın dil-sitân lâzım sana
Nedîm
Andelîb-i gûyâsın ey gönül, mâdem ki söylüyor, konuşuyor, söz söylüyorsun, elbette bir gül bahçesi gerekecek sana. İşte, aşkta sözü olanlar, şairler, şuarâ-yi aşk, aşk âlemini duyup, dünyada gülistân yaratanlar, işte onlardır aşk ehli. Onlardır, aşk yolunda gönül taşıyanlar; onlardır, gönül çelenlere, gönül alanlara gerek duyanlar. Önce aşk âlemi. Sonra bu âlemi tanıyan, sezen, duyan, bülbül. Sonra bülbülün sözleri. Konuşması. Sonra gül bahçesi. Sonra da dilsitân olan, gönül çelen, gönül çeken, sevgili.
Bülbül gönüldür. Gönül aşk âlemine yapılan yolculukta, tadan, acı çeken, duyan, düşünen güçtür:
Hem kadeh hem bâde hem bir şûh sâkidir gönül
Ehl-i aşkın hâsılı sâhib-mezâkıdır gönül
Nef’î
Gönül, aşk ehlinin, dünyanın mânâ ve lezzetine sahip olduğu yerdir. Ehl-i aşk gönülle zevk sahibi olur, aşk âlemi ile irtibatı kurandır. Hem aşkı taşır, kadehtir, hem aşk âlemiyle bağlantıdır, şaraptır, hem de diğer gönüllere aşkı sunabilir, sâkidir.
Aşk gönülle yaşanır, gönül vuslatlarla kanmaz. Vuslatlara kanmaz. Aşkın uçsuz bucaksız çöl olduğunu bilir. Hiç bir konuşma doyurmaz onu. Hiç bir vahâda duramaz.
Böyle bî-hâlet değildi gördüğüm sahrâ-yı aşk
Anda mecnûn bîdler divâne cûlar var idi
Nedîm
Aşk küre, âşıka bî-hâlet, niteliksiz görünebilir, oysa o kürede mecnûn bidler (bîd-i mecnûn, ağlayan söğüt, salkım söğüt!) ve deli gibi akan akarsular vardır. Aşk küre sürekli değişir, bülbül, çölün bî-hâlet hâline de tahammül edebilir, çöl bir gül bahçesi olabilir ona, çölün ıssızlığı dilsitân olabilir. Aşk, bu yazıda bu bülbülün gözüyle anlatılacaktır.
1. AŞK
Aşk bir âlem. Evrenin üstünde durduğu bir anlam ve sırdır. Aşk âlemi âşık ve mâşuktan önce var. Onlar bu âleme doğuyorlar.
Her dilde arasan bulunur aşkdan eser
Her toprağı ki kazsalar elbette mâ çıkar
Necâtî
Her gönülde aşkın izleri vardır. Her topraktan su çabileceği gibi, her kalpte aşk bulunabilir. Evren aşk küre içindedir. Aşk her gönülde vardır ama onu bulup çıkaracak insana gerek vardır. Aşk bağımsızdır insandan, aşk öncedir insandan Önce aşk, sonra âşık, sonra mâşuk gelir.
Dünyada bir beden ki onun aşkı olmaya
Bir şehre benzer ol şeh-i âlem penâhsız
Yahyâ Bey
Âlemin düzenini koruyan padişahın bulunmadığı bir şehre benzer aşksız beden. Aşksız beden düzen tutmaz. Aşksız beden cansızdır, güçsüzdür. Yaşam biter, insan için, aşk olmayınca. Aşk, tasavvufun çekirdeğinde büyüyen aşktır. Dünyevî renklere bürünse de, bedene, hazlara yönelse de.
Ey Nesîmî kâ’inâtın varına sen bakma kim
Çünkü cânın dâ’imâ dil-dâra döndürmüş yüzün
Nesîmî
Dünyada, dünyaya ait sevgili bile “ka’inâtın varına” yönelmeyen bir gözle görülür. “Dildâr”, kâ’inat ötesidir. Aşk oradan gelir. Aşk âleminin kaynağı odur. Her aşığın yüzü, aşk âleminin “menbaına”, sevgiliye, aşkâ dönüktür. İster mutasavvıf olsun ister olmasın. 13. yüzyıldan 18. yüzyıla uzanan zaman dilimi içinde, islâm kültürü, aşkı, tasavvufî bakışın oluşturduğu bir ortam içinde yaşadı. Sevgiliye dönen yüz, kâ’inat ötesi aşk âleminden gelen ışıkla aydınlanır. Sevgilinin yüzü bu ışıkla görülür. Bu ışığın aydınlattığı aşk âleminde yaşanır aşk. Bu nedenle aşk âleminin etkileri ten toprağı ile gizlenemez. Aşk âleminden gelen okun açtığı yara, dünyevî şifâ ile kapanmaz.
Ahmed’in cânına zahm urdu ezelde tîr-i aşk
Bir avuç ten toprağıyla gizlenir mi yarası
Ahmet Paşa
Cânı olan, aşk yarasına açar kalbini. Aşk okundan korkmaz. “Merdâne” atılır, aşk meydanına.
Baş açuk yalın ayak girmişüz deryûze-i ‘ışka
Cihan dervâzesinde cirmimüz mihr ü muhabbettir.
Üsküplü Ishâk Çelebi
Bu mertlikte aşk ehli dilenciliğe bile râzı olabilir. “deryûze-i ışk” olmak aşk âleminin kapısındaki dilenciliğimiz muhabbet ışığına bürünmüşlüğümüzden gelir. Muhabbetin ışığıyla, aşk âleminden gelerek varırız dünyadaki sevgiliye. Aşk âleminin kapısındaki dilenciliğimiz, muhabbet ışığımız, bu dünyadaki garipliğimizi ortadan kaldırmaz. Garipliğimiz, aşk yarasıyla kanayan kalbimizden, aşk âlemini derinden duyuyor oluşumuzdandır. Dünyayı merak eder ama fırsatlarını da aç gözlülükle değerlendirmek istemeyiz.
Bu şehrün çok didiler dilberini
Garibüz görmedük biz ekserini
Üsküplü Ishâk Çelebi
Tüm dilberleri görmek dünyaya gark olmak demek. Aşk yarasıyla kanayanlar elbette aşk âleminden beslenirler, garip olurlar, aşkı yaşamak için tüm dilberleri görmek zorunda değiller. Adını dîvân-ı aşka yazdıranların ikinci adları “gussa”dır, kaygıdır. Kaygıyla yaşanan aşk büyük bir belâdır.
Gussadan mahlâs dilersen ey gönül
Adını dîvân-ı aşka yazdır
Necâtî
Bir belâdır aşk, yakıp kül eder insanı, bütün belâlerden üstün bir belâdır o:
Bir demûr tağı delüp boynına almak gibidür
Her kişi âşık olurdı eğer âsân olsa
Yahyâ Bey
Şulesine mumun bile güldüğü ateşe ateş demezler. Ateş, pervâneyi yakıp kül eden ateşe derler.
Hâfız, 127.Gazel
Demirdağı delen ateş, ona pervâne olanları yakar, âşk âlemi yakıcı bir alemdir. Bir belâdır. Ama yaşayabilen, belâya bağışıklık kazanan için, bir varoluş biçimidir. Yaşamak yanmak demektir.
Aşk ateşine yanıcı pervâne değilsek
Bîllâhi Usûlî bize de yâ nelerîz biz
Usûlî
Aşk belîsının düşen belâsı yok sanarak düşer aşka:
Aşkın belâsı yoh deyüben aşka düşme var
Kim âşık oldu kim didi aşkın belâsı yoh
Nesîmî
Yanan pervane belâ-yı aşktan beslenir, ateşle yaşar. Aşk belâsı aşığı dünyanın belâlarından korur.
Cân ile şöyle belâ dedin belâ-yı aşka kim
Her taraftan bin belâ gelse belâ gelmez sana
Usûlî
Aşk, yanma, yaralanma ile yaşanan bir belâdır ama sevgilinin elinden bize evrenin yaratılış sırlarını da sunar:
Bûr kâse sundu sâki-i aşkın cihâna kim
Nûş eden anı kevn ü mekândan haber verir
Ahmet Paşa
Aşkın belâsı, aşk âleminden uzak düştükçe yaşanır. Mal-mülk dünyasına gömüldükçe aşk bir belâdır. Bu dünyada iken bu dünyadan uzak kalabilmek, aşk âlemine yaklaşabilmek, gönlü zenginleştirir, aşkın doruklarından birine ulaştırır insanı. Sevinçlerden ve acılardan uzaklaşır insan, ruh dinginliğine erer.
Ganîdir ışk ile gönlüm ne mâlûm ne menâlüm var
Ne vasl-ı yâre handânâm ne hicrandan melâlüm var
Yahyâ Bey
Aşk, zengini, malı mülkü bir kenara koyar. Aşk âlemine yakınlığından dolayı ne sevgiliye kavuşmak sevinç verir ona ne de ondan uzaklaşmak acılıdır. Yunus’un “Ne varlığa sevinirim / Ne yokluğa yerinirim / Aşkın ile avunurum / Bana seni gerek seni” dediği aşk âlemi yaşantısıdır, bu. Aşk âlemi şarapla duyulur şarapla bu âlemden pay alınır.
Mecnun gibi tolu içelim ışk şarâbın
Sohbetde gerek içile peymâne berâber
Üsküplü İshâk Çelebi
“Sohbet”, “muhabbet” aşk âleminin görünüşleridir dünyada. Bu âlemi âşık farklı yaşar, zâhid farklı.
Erbâb-ı aşk ah eder ashâb-ı zühd hû
Lâbüd cihânda her kişinin bir hevâsı var
Necâtî
Âşık din yoluna uzak değildir amâ aşk âlemini duymanın kişinin kendini vermesini gerektiren bir özelliği vardır. Her kişi bu âlemle kendi “hevâsı” ile ilişkiye geçer.
Âlem-i aşk, bir sırdır, bir belâdır, ama rastgele yaşanan, kendi düzeni, “iç yasaları” olmayan bir âlem değildir.
Ey dîde hûsn-i yâr harîminden özgeye
Zinhâr bakma hâkim-i ışkun yasağı var
Üsküplü İshâk Çelebi
“Hâkim-i ışk” aşk bilgesi, yâr güzelliğinin mahremiyeti dışına çıkmamamız gerektiğini söyler: Yâr ile ilişki, kapalı, özel bir ilişkidir.Öte yandan aşk âlemi bilgeleri bile dünyevî aşklara karışır.
Müşkül bu kim muhabbet iki baştan olmadı
Sevdirmedi sana beni illâ bana seni
Necâtî
Aşk âlemi bilgelerinin aşktaki bakışımlılığı (simetriyi) vurgulamaları ilginçtir. Gerçi, yukarıdaki dizelerde karşılıklılığın gözetilmemesinden duyulan zorluk dile getiriliyorsa da,bu dizeler, aşk ehlinin aşk âleminden pay alarak yaşadıkları dünyevî aşklarda taşıdıkları kaygılardan birini vurgulaması açısından dikkat çekici.
Dünyadaki aşklardan çekilen ağır acılar karşısında tahammülden öte bir yol var mıdır?
Gönül, âşıklıkta tahammül gerek, ayağını dire. Bir elem olduysa oldu, bir hatâ yapıldıysa yapıldı.
Hâfız, 78. Gazel
Aşkta yapılan yanlışlar, beceriksizlikler, Başarısızlıklar, aşk âleminden uzaklaştırır bizi. Oysa direnmek, bu âlemle bağlantıyı kesmemek gerekir. Hattâ, tahammül gücü bizi aşk âlemine yolculuğa, sefere, seferlere çıkarır…
Yâ seferdir yâ tahammül anla aşkın çâresi
Nedîm
2. HAYRET DENİZİNDE BÂLÂDAN BELÂYA
Tahammülden sefere geçiş, tahammülü içinde taşıyıp tahammül-sefer zıtlığını, “çelişkisini” Hegelgil bir aufhebung’la aşmayla başarılır. Sefere çıkılacaktır. Sefer içinde tahammülü taşır. Âşık yolcudur. Âşık, aşk âlemine doğru hayretle yola çıkar. Karşılaşılan sevgililere sorulur:
Taştan yüreği ve gümüşten göğsü olan güzel çocuk! Senden başıma ne garip işler geldi benim. Sen benim sevgilimsin fakat bilmem neden? Ben senin sevgilinim; fakat bilmem niçin?
Mollâ Câmî, 12. Rubâî
Sonra, âşk âlemine yapılan bu hayret yolculuğu, tasavvufî renkler içinde bir makâm olmasının ötesinde, aşkı yaşantısının kaçınılmaz öğesidir. Hâfızı dinleyelim:
Sevgili senin aşkın hayret fidanıdır. Vuslatın da hayretin kemâli. Nice vuslat dünyasına dalanlar, nihayet hayrete vardılar.
Hayret hayâlinin geldiği yerde ne vuslat kalır ne vuslata eren.
Bir gönül göster bana ki, onun yolunda, çehresinde hayret beni hâsıl olmamış olsun.
Ne tarafı dinlediysem kulağıma “Hayret nedir? ” suali geldi.
Hayret ululuğuna varan kişi, yüceliğinin kemâlinden mahvolur.
Hâfız’ın vücudu, baştan ayağa kadar aşk içinde bir hayret fidanı olup kaldı.
Hâfız, 149. Gazel
Kimdir hayretzede? Aşk yolundaki bu mütehayyir (hayrette kalmış) , mebhût (şaşkın) insan? Hayret, behteye uğramak, şaşkınlıktan dona kalmak değildir. Hayrân, bir hâir-i bâir, aklını kaybederek yolunu şaşırmış biri değildir. Aşk seferi hayret fidanında çiçek açar! Hayret fidanının meyveleri vuslatı oluşturur. Vuslat hayretle birleşirse vuslattır. Hayret, Aristoteles’inthaumazein’i değildir, o felsefeyi başlatan hayret. Âşıkın hayreti bir hayaldir. Vuslatı aşan bir hayâl. Aşk âlemininyolcularında, aşk ehlinde, yüzlerinde bir ben olarak bulunur. Hayret, yürüme gücüdür. Hayret olmasa yürüyüş olmazdı. Hayretle bütünleşerek, Hâfız, “hayret” hâline geliyor. Bir hayret fidânı olarak aşk âlemine yöneliyor. Bahr-i hayret, vâdi-i hayret Hâfız’ın mekânıdır artık. Ukûs-i hayret (hayret akisleri, yansımaları) âşıktan âleme yayılmaktadır.
Dest-i taleb erişmedi dâmân-ı vahdete
Düşdük bu ızdırâb ile vâdî-î hayrete
Nailî
Nailî, hayreti, tanrıya giden yolda bir erken aşama olarak görüyor. Hayret başarısız yolcuların bir ızdırâbıdır. Nailî’inin küçümsediği hayret ile Hâfız’ın yüceleştirdiği hayret ilişkisini belki şu beyitle anlayabiliriz:
Hayret denizi âlemi gark etdi Şeyhî’yâ
Kanı necât bulmağa hikmet sefînesi
Şeyhî
Hayret denizinde yaşanan aşk muhabbetinin sevincine kapılmak da doğru değildir. Hayret yaşantısında bile bir intibah(uyanıklık) , bir dikkat, bir ihtiyat gerekir.
Garîb neşve-i idrâkdır muhabbet-i aşk
Ki hayretinde bile intibâh lâzımdır
Nâ’ilî
Hayret denizi dünyayı kaplamıştır. Hâfız, bu denizin, bir katresi olarak aşk âlemine yürüyebilir. Nâilî ise bu denizde boğulabilir. Şeyhî, kurtuluş(necât) için bilgelik gemisini (hikmet sefînesini) arar. “Hani, hayret denizinde hikmet gemisi? ” diye sorar. Hâfız hayret fidânıdır, yalnız bir yolcudur o. Deniz halindeki hayret ise bilgelik gemisini gerektirir. Hayret denizine varan aşk gemileri,hikmet sefînesiyle yollarına devam ederken başlarına başka neler gelir?
Hikmet sefînesi hayret denizinde, bahr-i hayretle kolay yol alamaz. Aşkın yükü ağırdır çünkü,
Bileli kendim ben gönlümü âşık buldum
Bâr-ı gayrî ten-î bîtâb ü tüvânım çekemez
Nef’î
Nef’i hep hayret denizinde bulmuştur kendini. Âşıktır. Bâr-î gâyrî, bir diğer aşkı bu gücü tükenmiş yorgun beden çekemez. Gemi, aşk yükünü kolay kaldıramaz.
Aşkına ulaşa’ldan kevneynden kesildim
bâlâsına dayanan kendi belâsın ister
Şeyhî
Aşkın, aşkla gelen sevgilisinin yüceliğine (bâlâ) dayanan, belânın içine düşmüştür. Belâya yönelmiştir. Bâlâdan belâya aşk, hayret denizinde. Çünkü aşk, hayret denizine ulaşınca, iki dünyadan da (kevneyn:Cismâni ve ruhâni dünya) eder aşığı. Hayret denizine varma vuslatı, maddi ve mânevi dünyaları aşmak demektir. Bu aşma, aşığı boşlukta, mûallakta bırakır. Boşluktan akıl yoluyla kurtulmayı çabalamak yanlıştır.
Aşkı koyup akla uymak bir belâdır ey hakîm
Bu belâyı vermesin Hak dini ayruk kâfire
Necâtî
Aşk bir belâdır ya, aşktan akıla kaçış da kurtuluş değildir, o da bir başka belâdır, dini ayrı kâfirlere bile Hakkın vermesini dileyemeyeceğimiz bir belâdır.
Akıl ile aşk ikisi de belâdır ama uyuşmazlar birbirleriyle:
Alışmadı akl ile mizâcı yine ışkun
Sohbetde inen alışımaz mest ile ayık
Üsküplü İshâk Çelebi
Akıl ayık, aşk mesttir, nasıl uyuşsunlar birbirleriyle? (Yoksa, yukarıdaki beyitte anlatış sırasına göre, akıl mest, “ışk” ayık mıdır?)
Ey akıl defterinden aşk âyetini öğrenmeye çalışan! Korkarım bir ince mes’elenin künhüne eremeyeceksin.
Hâfız, 16. Gazel
Hayret denizindeki hikmet gemisinde akıl defteri açılmaz. Akıl, aşkı öğretemez. Çünkü, aşk aklın terkedilmesiyle yaşanabilir.
Ben ol hayrân-ı ışkam ki yitürdüm akl u idraki
Ne âlemden haberdâram ne kendümden hayâlüm var
Yahyâ Bey
Hayrân-ı aşk, hayret denizinde hikmet sefinesinde, aklını ve idrakını yitirmiştir. Sevgilinin perişan saçlarının gamı (gam-ı gîsû-yı perişân) zihnimizi paramparça eder, biz de cem’iyyeti hâtır (zihnimizin derli topluluğu) bırakmaz.
Cem’iyyet-i hâtır mı kalır âşık olunca
İllâ gam-ı gîsû-yı perişân ne belâdır
Şeyhülislam Yahyâ
Aşkı anlamak için, hikmet gemisinde aşk ehline gelinir. Onların kapısına aklı başında gelinir ama akıl yitimi ve hayranlıkla dönülür. Aşk ehline akıllı gelinip, deli ve hayran dönülürse, nâsiplenilmiş olur aşk âleminden
Âşık-ı bî çâre erbâb-ı mahabbet bâbına
Âkıl ü dânâ gelür dîvanê vü hayrân gider
Yahyâ Bey
Akıl ne denli yitirilirse yitirilsin, kalanıyla sevgiliye çalışmalıdır.
Aklın eli, sevgilinin nakşından başka ne nakış yaparsa yapsın, hiçtir.
Hâfız, 230. Gazel
Akıl, aşkta sevgilinin hizmetçisidir. İşçisidir. Hikmet sefînesinin tayfasıdır.
Gülşen-i âlemde ey serv-i revânum bu gerek
Âşık olanlar delü mahbûblar uslu gerek
Yahyâ Bey
Akıl âşıktan ayrıldığı için âşıklar deli, sevgililerin (mahbûbların) yardımcısı olduğu için, sevgililer uslu, akıllıdır.
İkimiz de tıpkı gül gibi, süsen gibi tertemiz bir sevgiyle yaşardık. Duygularımız, düşüncelerimiz birdi, benim dilim senin kalbinden geçenleri söylerdi.
Gönül akıl pirinden mânâler nakleder, müşkil olanlarını, aşk, şerh edip söylerdi.
Hâfız, 140. Gazel
Akıl ve delilik hayret denizini aşınca, dünyadaki alışılmış anlamlarını yitirir. Duygular ve düşünceler birleşir, sevenle sevilenin uyumu artar. Birinin kalbinden geçeni diğerinin yüreği söyler.
Gönül, aklın ve aşkın bağlantısını kurarak, akıl ile aşkı konuşturabilir. Gönlün pîrî akıl, gönüle aşk âlemi hakkında konuşunca, zor olanlarını gönül anlamayınca aşk, akıldan üstün olduğu için şerh ederek açıklar.
Peki nedir bu hayrat denizinin kıyılarına vurmakta olan hikmet sefinesinde akılla aşkı buluşturan gönül?
3. GÖNÜLDEN GÖZE, GÖZDEN SEVGİLİYİ GÖREN GÖNÜLCÜĞE
Gönül, göz penceresine gelendir. Sevgiliyi görmek, sevgilinin gözdeki görüntüsüne dokunmak için.
Yüzünün hayâli göz gülşenine uğrayınca gönül bakmak için göz penceresine gelir.
Hâfız, 349. Gazel
Gönül evinde kapalı kalmamak, evinden çıkıp göz penceresine ulaşmaktır. Sevgiliyi görmek, göz penceresine ulaşmış gönülle gerçekleşir.
Sevgilinin resmi, sevgilinin gözünün beyazına çizilmiştir. Göz hep onu görür, ondan görür, ondan geçerek görür, onun aracılığıyla görür:
Değildir gözlerinde sây-i müjgânı uşşâkın
Hattan resmin beyâz-ı dide-i giryâne yazmışlar.
Nef’î
Aşıkların gözlerindeki karalık, kirpiklerinin gölgesinden oluşmuyor. Sevgilinin resmi ağlayan gözlerdeki beyâzlara çizilmiştir. Gönül gözle, gözdeki sevgiliyi görür. Sevgili uzakta değildir, gözdedir. Göze değmektedir. Pencerenin kendisidir. Gönül pencresinin kendisi. Gönül penceresidir sevgili. Gönlün camı, gönlün gözlüğü, gönlün gözüdür.
Nice nişâne ol gam taşına sırça gönül
Atar gözüm güheri hayırdır nişân ola mı
Şeyhî
Sevgili gönül penceresi ise, taş da, gam taşı da pencereye atılmaz. Pencerenin kendisi “gözün güheri”, gözün cevheri, gözün özü atar taşı. Sırça gönül, gözün özünün attığı taşlara hedef olmuştur. Gözün özü sevgilidir. Sevgili gözün önünde değildir, ardında da. Gözün kendisidir. Göz gönüle taş atar. Sırça gönülü hedefler.
Gönlüm evi karanuyise gözlerime gel
Nur ile Ruşen eyle ki hoş tâbhânedir
Şeyhî
Gönül evi karanlık olabilir, gönüle giren sevgili, gözlere doğru yürümelidir. Işığı görmek için. Gözlerime gelen sevgili içinde bende duran sevgili değil, gözün ardında, gönülde duran sevgili değil de gözün önündeki sevgilidir. Sevgili, gözleri ışığı ile aydınlatır, gözlere gelir çünkü gözler bir tâbhânedir. Sıcak aydınlık bir şifâ evidir, bir nekâhethane, bir hastahane, bir darüşşifâdır. Gözlerime buyur, gönlüm karanlıksa, gözümden gönlüme ışık gitmiyorsa, gözüne gel, gözüm sensin zaten, gözüm ol, ışıkla doldur gözümü, gözümden gönlüme ışık gönder,
Heves gönülde hevâ başta vü belî canda
Gözün kem olmasa bu hâl ile benim nem olur
Şeyhî
Gönül ışıklı, akıl kararlı, arzulu, cânda ise belâ var. Gönül, hikmet sefinesînin yolcusu akılla, belâyla iç içe. Göz de katılmalı buna. Göz, gönülle, başımla, cânla, hemhâl olmalı, yoksa gözümün ne anlamı kalır?
Söyleyen bülbül, hem gönül, hem akıl, hem candır. Hem de göz. Göz sevgilidir. Bülbül gözünün sevgili olduğunu anlamıştır bu yolculukta. Gönül yine de gözde kalmaz, gözdeki sevgiliden aşk küredeki sevgiliye yönelir, sevgilinin ser-î kûyuna. Sevgilinin oralarına. Sevgilinin olduğu yerlere. Sevgilinin civârına. Sevgilinin sokak başlarına. Sevgilinin yörelerine. Gönülden göze. Gözden sevgilinin sokağına.
Ânı hoş tut garibindir efendim işte biz gittik
Gönül derler serî kûyunda bir divânemiz kaldı
Hayâlî
Sevgilinin mahallesinde bir divânedir gönül. Biz gitmişiz, gönlümüz o mahallenin başında kalmıştır. Gariptir gönlümüz, garip gönül, bir divâne olarak kalmıştır sevgilistanda. Gözden, sevgiliden gören gönül, sevgilinin sokağının başında kalakalmıştır. Gariptir, yalnızdır. Gönül akıldan, bedenden, benlikten de kopmuş, sevgilinin yöresinde bir divâne olarak kalakalmıştır. Sevgiliye teslim olmuş bir gariptir artık gönül.
Gönülün temel özelliklerinden biri de dalgalanmasıdır. Dalgalanır gönül, bir uçtan bir uca. Sevgilinin sokağında bir divânedir ama sevenin gözüdür.
Hârab olmağa yüz dutmuşdur ol ma’mur olan gönlüm
Gamınla mübtelâdur şimdi ol mesrûr olan gönlüm
Hevâya uydı biz kalduk şeb-i tarîk-i fürkatde
Hemişe devletûn şem’i gibi pür-nûr olan gönlüm
Eline bir güzel girse girür meyhâneye çıkmaz
Cihanda ol salâh ve zûhd ile meşhur olan gönlüm
Eğer dünyayı virsen bir güzelsûz ihtiyar etmez
Benûm şol bi-vefâlar sevmede mecbûr olan gönlüm
Açıldı halk-ı âlem cümle bildi n’idûgîn İshâk
Hicab u uzlet ü halvetle ol mestûr olan gönlüm
Üsküplü İshâk Çelebi
Gönül dalgalanmalarını çarpıcı bir biçimde anlatan bu dizeler ma’mur olan sağlam gönlün harab olduğunu, sevinçliyken gamla bağımlılık ilişkisi içine girdiğini gösterirken, bir uçtan diğer bir uca geçişin örneklerini göz önüne seriyor. Pırıl pırıl olan gönül, ayrılık yolunun gecesini yaşamak zorunda kalmıştır. Sağlam iken harap, sevinçli iken üzüntülü, aydınlık iken karanlık oluveren gönül… Neden dalgalanır? “Hevâya uyar”, gönül azularının ardındadır. Kendini olumlu, uyumlu, zühd içinde yaşarken meyhanede bulabilir. Gönül bu, ferman dinlemez. Vefâsız sevgilileri sevmeye zorunlu iken, sevgiyi zincirler içinde yaşarken, artık güzeller arasında seçimini yapma, kararını verme durumuna girivermiştir. Kapalı, utangaç, yalnız gönül birden bire cümle âleme açılıverir. Gönül gidiş gelişleri çırpınışları ile meşhurdur.
Garipliğinin yanında içinde tüm evreni taşıyabildiği için ulu bir yurttur gönül:
Ey gönül sana sığdı kevn-ü mekân
Ne ulu bârîgâh imişsin sen
Hayâlî
Gönül aşk aleminde, aşk âlemi gönüldedir. Elbette gönül aşk alemine hiçbir zaman erişemez, dünyada aşk kürede yaşar, ama içinde aşk âlemini duyar. Ona aşk âlemi sığabilir.
Çün senindir her ne kim var ey gönül
Kimden umarsan atâ var ey gönül
Çunkü yetersin sen sana yâr ey gönül
Yârını bil olma ağyâr ey gönül
Nesîmî
Bu tuğuyunda Nesîmî, gönülün yetkinliğe doğru gittikçe ne denli güçlü olabilceğini îma ederek, bu güçlenmenin yârini bilmekle gerçekleşebilceğini belirtiyor. Gönül yârini bilirse, gözünü, kendini, gözünün önündeki sevgilistanı; kendine yabancılaşmadan kurtulur, güçlenir.
Ey nasihât eyleyen ben bî-dile dildâr için
Hey ne derdin var senin gönülcüğün yanındadır
Necatî
Sevgili hakkında bize yol göstermeye çalışanlar olabilir. Oysa bî-dîl olmuş, gönülsüz olmuş, gönlünü gönülsüzlükle bulmuş, âşık olmuş biri için, aşk derdinin çekilmesinde en güvenilir dayanağımız gönlümüzdür. Gönülcüğümüzdür. Gönülcüğümüz varsa aşkta, bize yakışan gönlümüz; işte bu gönülcüğümüz acımızı azaltır, sıkıntılara direncimizi güçlendirir.
Gönülcüğümüz, gönlümüzce yaşayabildiğimiz gönlümüz, dalgalanan savrulan gönüldür ama öz saygısı olan, onurlu bir varlıktır.
Ne mutlu her gördüğünün ardına düşmeyen, her çağrıldığı kapıya habersizce varmayan gönüle.
Hâfız, 163. Gazel
Bu öz saygıyı, dalgalanmaları olanaklı kılan, sürekli yenilenmesi, tazelenmesidir. Gönül hep tazedir. Gönülün bayatı köhnesi olmaz.
Gönlüm ki anda bir güzelûn tâze dağı var
Bir köhne hânedir yenilenmiş ocağı var
Üsküplü İshâk Çelebi
Gönlü yine de dalgalanmaları içinde, gönülcüğünü yaşayarak bilebilen, yaşayabilenler gönül ehlidir. Gönül ehli, gönülden konuşur, söyledikleri olgulardan uzak ve bağımsız olduğu için yanlış olmaz.
Gönül ehlinin sözünü duyunca yanlış deme. Söz anlamıyorsun cânım efendim …yanlış burada.
Hâfız, 87. Gazel
4. BERZÂH ÂLEMİNDE BİR ÂYİNE-DÂR OLARAK GÖNÜL
Aşk âlemi, kültürümüzün kökenlerinden besleniyor. Divân şairlerinin günlük yaşamdaki sevgiliyle ilgili anlattığı aşk, tasavvuf açısından mecâzi aşktır. Hakiki aşk tanrıya duyulan aşktır. Bu yazıdaki andelib-i gûyânın aşkı, bir anlamıyla berzâhi bir aşktır.Berzâhın farklı anlamları vardır. İki şey arasındaki aralık ya da engel (örneğin, iki deniz arasındaki kara parçası) , ölüm ile tekrar dirilme arsında geçen zaman, çok sıkıntılı yer… bu anlamlardan bir kaçıdır. Berzâh arada olandır. İnsan berzâhtır, bu anlamıyla. Yaratanla yaratılmış arasında. Ölümlülük ile ölümsüzlük arasında.
Göz-gönül ilişkisi, islâmi gelenekteki yoğun anlamlarının çerçevesi içinde görülmeden anlaşılmaz. Örneğin, Aynu’llâh, Allahın gözü, âlemde olan her şeyi Allahla gören demektir. “Ben kulumun gören gözü olurum da, o kul benimle görür ” anlamını taşıyan bir kudsî hadisten söz edebiliriz.
Gönül-göz ilişkisi “ayna” kavramı olmadan anlaşılmaz.
“Gönül acayib bir aynadır” dediler; onda hodbin güzellerin yüzleri akseder. Garibi şu ki o aynada güzellerin yüzü yoktur. O hem güzel hem aynadır.
İşte asıl acayib olan şey budur!
Molla Câmi, 9. Rübâî
Tasavvufta, Allahın insanı ayna olarak yarattığı savı vardır. İnsan, diğer yaratılmışlarla birlikte Tanrının aynasıdır. İnsanın bağımsız bir varlığı yoktur. O, yansıtandır. Bir gözgü, bir mir’attır. İnsan-ı kâmilin kalbi bir aynadır. Cilâlı, parlak, sâf bir ayna. Gönlü temiz olmayanın aynası da tozludur.Berzâhî bakışta sevgilinin aynasıdır seven. Gönül hem kendine bakan güzelleri yansıtır hem de güzelleri görebildiği, kendisi zâten güzel olduğu için görebildiğinden dolayı,güzelin kendisidir. Câmi buna şaşıyor, şaşmış görünüyor. Oysa gönül aynası güzel olmasa, güzeller kendilerini göremezler. Aynanın saflığı, güzelliği, bakanlardan önce gelir:
Gönül âyinesi safidir ammâ
Temâşâ bu ki sahib-nazar yok
Üsküplü İshâk Çelebi
Gönülün ayna oluşu gözle ilişkisindendir:
Gönül onun muhabbetinin haremidir, göz, yüzüne ayna tutmaktadır.
Hâfız, 16. Gazel
Gönül sevgilinin gizlerini içinde taşır, örter. Göz ise sevgilinin aynasıdır. Göz berzâhtır: dış dünya ile gönülü ayıran. Göz yansıtır, sevgiliyi taşır, sevgili olur, ama gönül göze, ya da göz gönüle ulaşamazsa aralarında boşluk kalır.
Eğer sevgilinin yüzünü görmek istiyorsan gönül aynasını cilâla. Yoksa demirden, taştan asla ne gül biter ne nesrin.
Hâfız, 478. Gazel
Aynayı cilâlamak güzelleşmek demektir. Eski zaman aynaları “demirden, tunçtan” yapılır, üzerleri cilâlanırmış. Cilâlanmayan, gönül sevgiliyi yansıtamaz. Güzelleşmeyen gönül sevgiliyi göremez.
Sanemâ gün yüzün âyine-i cândır bilirim
Dü cihân nakşı kamu anda âyandır bilirim
Şeyhî
Sevgilinin yüzü cân aynasıdır. Cân aynasından görülendir. Sevgili kendini cânımda, cânım kendini sevgilide görmektedir. Berzâh aleminde, aşk âlemi ile aşk küre arasındaki uzun yolculuğun yer aldığı âlemde, sevenle sevilen aynalaşır, karşılıklı ayna olurlar birbirlerine. Berzâh âleminde “Dü cihânın nakşı” görünür: aşk âlemi ile aşk kürenin! Berzâh âleminde sevgilinin zulmü, aşkın belâsı yaşanır. Sevgilinin anlayışsızlığı gözümün aynasını da, gönlümün aynasını da kırar.
Gözüm âyinesine bas kademin
Ki gönül sırçası şikeste yatar
Şeyhî
Sevgili gözümün aynasına ayağıyla basınca, gönlümün aynası, gönül camım, gönül sırçam kırılıverir. Kırık bir aynada sevgili kendini göremez. Kendini görecek ağyar arar. Gönül sırçam kırıldığı için gönlümle gözüm aynasına, penceresine ulaşamam. (Göz hem ayna hem câmdır. Gözlem odalarındaki aynalar gibi!) Sevgiliyi göremem. Oysa sokaklara, dükkanlara asılan aynalar sevgiliyi görmek için. Sevgilinin kendini, bizim sevgiliyi görmemiz için.
Sen olasın deyû yer yer asılıp âyineler
Gelen gider eyler nazarı dâne dâne
Necatî
Eski dönemlerde sokaklarda, çarşı pazarlarda asılan aynalar sevgilinin görüntüsünü yakalamak için döner dururlar. Ayna sevgiliden önce vardır. Sevgiliyi arar. Tasavvuftaki bağımlılık, berzâh âleminde tam işlemiyor gibidir. Ayna sevgiliden öncedir. Göz ve gönül, öncedir. Ayna sevgiliyi yansıtmasa da vardır. Önce ayna vardır ve sevgiliyi aramaktadır. Sevgilinin görüntüsünün ardına düşmüş aynalar.
Bu aynalar yok olup gidecektir bir gün. Ayna eski dönemlerde parlasın diye külle oğulur, cilâlanırmış. Gönül aynası da cilâlı, saf, temiz, güzel olmalıdır ki, güzeli yansıtabilsin. Oysa ayna gün gelir yokluk külü (hâkister-i fenâ) ile cilâlanır. O zaman ne gönül aynasının pası (jeng) ne de kırığı (inkisâr) kalır.
Olur musaykal-ı hâkister-i fenâ bir gün
Ne jeng-i âyine-î dil ne inkisâr kalır
Nâilî
Ayna bir anlamıyla iki yüzlüdür. Arkası karanlık, önü aydınlıktır. Tasavvufî anlamıyla “tecelli mahalli”dir. Aşk ehlinin gücü ne denli fazlaysa, aynanın saflığı o denli korunabilir. Ama, aynalar, insanın yazgısını taşırlar, ölümlüdür.
Bu ölümlü aynalar, ölüm döşeğinde yatanların sağ olup olmadığını anlamak için ağızlarına tutulurdu. Ayna buharlanırsa, bu, hastanın hâlâ yaşadığının işaretiydi. Bir ayna olarak sevgili, ruhunu, ölmekte olan sevenin ağzına tutabilirdi:
Hasretle çıktı cânım inanmazsa sözûme
Kosun dehânıma ruh-u âyînesine yâr
Ahmet Paşa
Sevgili ruhunun aynasını ölmekte olan seveninin ağzına koyarak ondaki özlemi görebilirdi. Seven olarak ben aynaydım. Sevgiliye, sevgili ölümüne tanıklık için bile olsa aynaydım ona. O, bende kendisini görebiliyordu. Ben onda kendimi göremiyordum. Bu, asimetrik durum, bu, karşılıksızlık, berzâh âlemini bir berzâh-ı belâya, içinden çıkılmaz belâya dönüştürüyordu!
5. ÂNESTÜ NÂRÂ
Güzel sevme, tüm belâlarına karşın göze alınır. Güzel, sevilmek içindir. Yola çıkan, söyleyen bülbül, dilli bülbül, yanık bülbül nasıl sevileceğini bilir, hem de çok iyi bilir. Çünkü güzel sevme fenninde,ilminde (“ilminde” demek, “ilme” saygısızlık olmazsa) bülbül çok başarılıdır. Sevmeyi beceremeyen, aşk yoksunu sofu, zâhîd, aşkı bülbülden sormalıdır. Güzel sevme denen fende çok çalışmış, çok yol katetmiş, bilgisini pekiştirip sağlamlaştırmıştır bülbül:
Güzel sevmekde zâhid müşkilin var ise benden sor
Bizim ol fende çok tahkîkimiz itkânımız vardır
Nedîm
Bülbül güzelsiz olmaz, güzeller gül bahçesinde bülbülü bekler çünkü. Yola çıkılıp, gülsitana varılmalıdır.
Biz güzellersiz olmazız Ahmed
Bülbülüz gülsitânsız olamazız
Ahmet Paşa
Kitâb-ı aşk okunacak. Nasıl? Yanarak. Yanmayı öğrenerek. Yanmadan kitâb-ı aşk okunamaz. Kitâb-ı aşk okumak için içindeki “şem”i yakmak gerekir, bu mumum ışığı altında, bu mumun ışığında yanarak okunur aşk kitabı, bir suhte olunur sonunda, yanmış tutuşmuş bir, fen sahibi.
Yakıp şem’in kitâb-ı aşk okur bir suhte var mı
Dilâ bî-hûde meşhur olmadı ol fenle pervâne
Şeyhülislâm Yahyâ
Yana yana yürüyen suhteye rastlayıp hatırını sormaya görün: Sizden yâre ulaşmada yardımınızı dileyebilir, Tanrıdan dilediği gibi. Ya yâre ulaşılacak ya yapayalnız kalıncaktır. Aşkta ya âşığa yardım edilecek ya âşık yapayalnız bırakılacak ilişilmeyecektir ona:
Ey hâtırım soran göricek kaygılı beni
Yâ vasl-ı dilber ile sevindir yâ ko beni
Şeyhî
Âşık bülbül yanıp yanıp tekrar yandığı âteşe doğru yürüyecek, bu yürüyüşte kendisine Ânestü nârâ sözü eşlik edecektir; Ânestü nârâ: Bir ateşe yakınlaştım. Hz Musa’nın Tur dağında ilâhi ışığı ateş sandığında söylediği sözdür ânestü nârâ. Yanar veânestü nârâ dersiniz. Yanmanız bitmemiştir çünkü. Yandıkça ateşe yakınlaşırsınız. Sevgiliye yaklaşmak, ateşe yaklaşmaktır. Ateşin üstünde durmaktır. Murâdına ermek, sürekli aramayı gerektirir. Murâdınıza erdikçe muradınıza eremezsiniz. Ten sevgiliye ulaşacaktır. Ten ulaşmadan cân ulaşmaz. Ten ulaşmazsa cân teni terkeder. Ne demişti Hafız?
Muradıma erişinceye kadar aramaktan el çekmem. Ya ten sevgiliye ulaşır ya cân tenden çıkar!
Hâfız, 241. Gazel
Sevgili yürüyüşü insanı suhte kılar, yanmaktan korkmayan yiğit insanların işidir sevmek. Mahbubluk devrânı, öyle bir devrandır ki, orada aşk insandan yürek ister, kül olmaya hazır ruh ister. Ayıp değildir sevmek, ayıplık bir yana, kahramanlıktır.
Dostum sevmek sevilmek kişiye ‘ayb olmaya
Çün yiğitlik devridir mahbûbluk devrânıdır
Üsküplü İshâk Çelebi
Nedir derdi bülbülün? Yolculuğu hiç biter mi? Ne kadar sürer? Aşık olmak eksik olmak demektir. Yâr eksikliğidir herşeyden önce. Yâre duyulan eksikliktir belki de;
Hey ne müşkil kâr imiş âlemde yâr eksikliği
Cânıma kâr eyledi bî-ihtiyâr eksikliği
Hayâlî
Hayâlî, yâr eksikliğinin yanında tuhaf bir şeyin eksikliğini daha duyuyor. “İhtiyârı” (karar verme gücü diyelim kabaca buna) olmasından yakınıyor. Neden kararsız değilim, karar verme gücüm, iradem neden var diye yakınıyor. Yâr yok, bî-ihtiyar yok! Aşksızlık bu işte. Aşk yolunda düşen anlayabilir bunu. Neden yâr yoktur? Çünkü devrân öyle bir devrân çağ öyle bir çağdır ki rüzgâr yoktur. Rüzgâr olmayınca yâr olmaz.
Rûh-ı gamda ben gubârı hakden kaldırmayan
Rûzigâr eksikliğidir rûzigâr eksikliği
Hayâlî
Rüzgâr olmayınca bir toz (gubâr) olan âşık yerden kalkmaz. Sahralara savrulmaz.
Savrulsa hiçliğe savrulacaktır, yokluğa, “fenâ”ya. Âşık, sinesine düşen aşk yarası ile yok olmakdan zevk duyar. Bir gam akşamında mumlar yakıp sevgiliyi arar. Belki sevgiliyi değil de sevgilinin bıraktığı boşluğu, yokluğu arar.
Sine-i pûr dağ ile âşık fenâdan aldı zevk
Şâm-ı gamda şamlar yakıp arar eksikliği
Hayâlî
Çağ, toplum, kültürel koşullar kısaca devran; devrandan korkusu yoktur aşığın. Devrân sevgiliyi alıp uzağımıza götürebilir, ama dünyanın bir gül bahçesi yok mudur? Bir “gülzâr-ı dehr”i? Vardır. O gül bahçesine bir bülbül gerekli değil midir? Hezâr eksikliği, bülbül eksikliği kötü bir eksikliktir. Dünyaya çok yazık olur hezârını yitirirse. Dünya aşkın, aşkı var kılacak âşıkın, hezârınkıymetini bilmelidir:
Kûy-ı dilberden ne gam dûr etsen ey devrân beni
Çok mudur gülzâr-ı dehre bir hezâr eksikliği
Hayâlî
Eksikliği gidermek için bir tenhâ oda bulup sevgiliyle halvet olmak yeterli midir?
Ümid-i vasl ile dilden gidüpdûr sabr u a’kl u cân
Müşerref olmayalum mı mu begüm gel oda tenhâdur
Üsküplü İshâk Çelebi
Tenhâ odada acele geçiştirilecek bir şey midir acaba “vasl”? Güzel sevmeyi bilirsen cümle eksikler ortadan kalkar
Vardur İshâkun begüm her nesnede eksikliği
Lîk dilber sevmede bir zerrece noksânı yok
Üsküplü İshâk Çelebi
Çapkın bir bülbül olan İshak Çelebi öylesine yitirir ki sabr u akl u cânını, gökyüzünden bir ses duyar, ses bütün güzellere, İshakâ bûse lûtfetmeyi buyurmaktadır.
Âsumandan bir nidâ gelmiş dimiş dilberlerün
Cümlesi İshâka virsün bûsesi in’âmını
Üsküplü İshâk Çelebi
Bülbül, güzel sevmekte şanslıdır. Tâli-i firûz üstün talih sahibidir çünkü gökyüzünün yapısı, güneş tutuşturan ayı vardır gökyüzünde. Sevgilisi güneşi tutuşturan aydır. İşte bu ay, gökyüzündeki düzeni değiştirmiş güzel sevmede şanslı kılmıştır aşığı, bülbülü.
Felekde misli yok bir mâh-ı mihr-efrûzumuz vardır
Güzel sevmekde elhâk tâlî-i firûzumuz vardır
Şeyhülislâm Yahyâ
Güzel sevme bir âb-ı hayattır, insana can verir gençleştirir.
İhtiyârım ama bir gece sen beni adam akıllı bir sev de, seher çağında koynundan genç çıkayım
Hâfız, 380. Gazel
Güzel sevme belâlıdır, yakıcıdır, eksiklerle yoksunluklarla doludur, buna karşı “dilden sabr u akl u cân” gittiği için tenhâ odalara dâvet edilen sevgili ile murâd aranır. Bülbül ne denli “fünûn-ı ışkı tekmil eyle”se de, gamdan kurtulamaz. Sevmeyi bilen gamla ve gözyaşıyla bir sohbet meclisi kurabilir.
Gele ey gam bu gece sohbet-i hâs eyleyelim
Bir sen ol bir de hemân dide-i giryân olsun
Üsküplü İshâk Çelebi
Gam meclisinde aç sussuz, nasiplerini alamamış garibân gibi kalakalırlar âşıklar, aşk bilgisine, hünerine sahip olsalar da.
Fünun-ı ışk-ı tekmil eyleyenler bî-nevâlardır
Cihânda behremend olmaz kalur ehl-i hünerdirler
Üsküplü İshâk Çelebi
6. “IŞKDAN BİGÂNE”LERİN ZULMÜ
Bülbülün aşk âlemiyle zoru ne? Neden ümid-i vasl gerçekleşmiyor? Gerçekleşse de gerçekleşmiyor. Yâre ulaşılamıyor. Sevgili, bülbüle bırakılmıyor. Ne devrân izin veriyor ne de ağyar. Devrân neden izin vermiyor? Ne sorun var bu devrânda, dünyada?
Cihân bir simyahâne felek hem sihr-saz ancak
Meh ile mihr çapük-dest bir iki hokka-bâz ancak
Hayâlî
Dünyanın içinde bulunduğu cihânı anlamak olanaklı değil; orası, bakırdan altın elde edilmeye çalışılan, büyülerin yapıldığı bir yer. Dünya, devrân, cihân içindedir, gökyüzü, gök halkaları, felekler, dünyadaki yaşamı etkiler. Ay ve güneş eli çabuk bir hokkabazdır. Gökte ve yerde bir takım anlaşılmaz oyunlar oynanmaktadır. Cihân aldatıcıdır, anlaşılmaz, kavranamazdır.Böyle bir dünyada yaşarken, insan, sürekli zarar eder:
Cihân bâzârına her ne getirdikse ziyân ettik
Metâ-ı sûdmend eydil hemân söz u güdâz ancak
Hâyâlî
Cihân pazarında kârlı olan satış ancak yanıp yakılma olabilir.
Bu aldatıcı hokkabaz dünya yâre kavuşmayı engelliyor. Derdimiz yâr değildir; yâr değildir bu sevdâ yürüyüşünde bize acı veren; yaşadığımız düzendir, zamanın isteği, âşıkın yolunu engellemektir. Bülbül, engeli bilir.
Yârdan ben ne şikâyet edeyin çünkü beni
Nâ-murâd etmek imiş devr-i zamânın hevesi
Şeyhî
Yâra giden yolda aşığın önünü kesen en azından üç engel şunlardır: Yârın kendisi, ağyâr ve düzen. Bu nedenle yapılacak şey, sürâhiyle bir kitâbı alıp, hayatın, dünyanın uzağına çekilmektir. Nereye? Meyhâneye. Meyhâne, alışılagelen yaşamın dışında bulunuyor.
Sürahiyle bir kitapdan başka ne dostumuz olsun ne hemdemim. Bu suretle de cihânın hilebâz ve gaddar adamlarını az göreyim.
Hâfız, 317. gazel
Cihânın hilebaz ve gaddar adamlarının ayakları altında inleyen bir aşkkürede, yâr da, aşk da yok edilmekte, bozulmakta, çarpıtılmaktadır. Öyleyse cihânın görünürdeki nimetlerine, şana, şöhrete makâma önem vermemek gerekmektedir:
Aldanmamaşız mansıb u câhına cihânın
Dervişleriz sâkin-i meyhâneleriz biz
Usûlî
Dünyadan aşk âlemine meyhanelerden geçilerek gidilecektir, çünkü mey, bu dünyada aşkların yaşandığı aşk küre ile aşk âlemiarasında yoldur, köprüdür. Yürüyüşte engel bitmez: Sevgiliye giden yolda, ağyar (rakib, hasm, ayruk, düşman) iş başındadır. Ağyar, sevgiliyi seven, sevgimize engel olan, sevgilimizle ilişkimizde bize tehdit olanlardır. (Ağyar, “gayrı”lardir!) Ne özellikleri vardır, aşığın gözüyle görüldüğünde? Şeytandır, örneğin.
Yâr ile ağyârı gördüm oturur iken dedim
Ey melek sûret nedir yanında şeytânın mı var?
Hayâlî
Ağyâr, melek olan sevgilinin yanında şeytân gibi durur. Sevgili abartıldıkça, ağyâr aşağılanmaktadır. Şeytanın meleğin yanında ne işi vardır? Melek, kendisi de bir melek olan aşığın yanında olmalıdır. Bülbülün yanında. Hokka dudaklı melek, ağyarla, rakible konuşurken, şeytana ‘gayb sırrını’ açmış bir melek gibidir. Şeytâna bu bilinmeyenin gizini açmak doğru değildir. Gayb sırrı melekte kalmalıdır. Sevgili paylaşılmayacak bir gayb sırrıdır çünkü. Onunla hem-râz olmak, sır ortağı olmak ancak sevenin ulaşacağı bir durumdur. Bülbül hem-râzdır. Sevgili onundur. Sır onundur. “Söz gehveri” ağyara açılamaz. Sözün özü, sevgilide kalmalıdır. Söyleyen bülbülde, andelib-î gûyâda.
Ol hokka-leb rakîbe ki söz gehverin açar
Şeytânı gayb sırrına hem-râz eder diriğ
Ahmet Paşa
Ağyar kördür. Sevgilinin güzelliğini göremez. Sevgilinin yüzü bir aynadır, ağyarsa aynaya bakan bir kör. Oysa bu aynaya ancak güzel insan bakabilir, sevgilidir bu güzel insan. Sevgili aynadır, ancak güzeller onu görebilir. Sevgiliyle eş güzellikte olanlar. Rakipse, ağyarsa kör (nâbîna) dür.
Sakın ağyara gösterme cemâlün
Koma âyine nâbînaya karşı
Hayâlî
Ağyar eşek, sevgili ise göğe çıkan İsâdır. Eşeğin İsâ ile işi ne olabilir? İsâ eşeği ile göğe çıkmadı ki!
Rakibin dilberâ kûyunda neyler
Ki İsâ ile göke çıkmadı har
Hayâlî
Köpektir ağyar. Yar eşiğine vardığımda ürer, havlar bana.
Yar eşiğine varmağı afv eylemez rakib
Söyletmen ol iti kerem eylen ki söz ürer
Necâtî
Deli bir köpektir rakib, kudurur ve âşıklara dilini çıkarır, söz söyler, havlar.
Yine uşşâka dilin çıktı kudurdun mu rakib
Biliriz böyle olur seg kim ola divâne
Necâtî
Rakip ölürse, sevgilinin kapısından bir köpek eksilmiş olur. Sevgili zararlı değildir rakibin ölmesinden.
İşittim kim rakib ölmüş habibin ömrü çoğ olsun
Kapıdan bir seg eksilmiş anı sanman ziyânlıdır
Necâtî
Bir köpek, it, seg olan ağyar, ne zaman sevgilinin yanına gidilse, sevene saldırır:
Kûyûna ölmege varsam eder ağyar hücûm
Eşiği itleri ben hastaya rahat mı verir?
Şeyhülîslâm Yahyâ
Peki sevgilinin tutumu nedir? Ağyarı mı, âşığı mı sevmektedir? Sevgili ikisini de idâre etmeye çalışmaktadır.
Bana bir yüz gösterir ağyara bir yüz dilberim
Kendüyi gülzâr-ı hüsn içre gül-i rânâ satar
Hayâlî
Güzellik bahçesinde hoş güller satan yâr, hem ağyara hem sevgiliye yanaşarak ortalığı kızıştırır.
Çünkü yâr ağyâr ile dem-sâzdır
Bana günde bin kez ölmek azdır
Necâtî
Ağyâra yönelince sevgili, âşık günde bin kez ölür, kahrolur.
Sevgiliye vurmak, eşiğine, kapısına, ayağına, ayağını öpmeye varmak demektir. Yolunda toprak olmaya hazırdır, âşık. Ayağını öpmek umuduyla yola çıkarsınız ve bakarsınız ki sevgilinin ayağının altında bir el, bir yabancı, bir diğeri, bir ağyâr olmuşsunuzdur.
Ümid-i pây-bûsiyle yolunda hâksâr oldum
Müyesser olmadı pâ-mâl-i ağyar olduğum kaldı
Şeyhül İslâm Yahya
Sevgili sizi ağyara dönüştürebilir. Ben senin âşığınım diye varırsınız yanına, o sizi ayaklarının altına alıp, sizi kendine yabancı kılar, ağyar durumuna sokar. Siz ağyarı engellemek için varırsınız yanına, ulaşamaz ağyar olursunuz. Yâr olamazsınız. Yârin yâri olamazsınız. Sevgiliye güvenilmez çünkü, ben ona hayranken, o bana değil de bir başkasına hayrandır.
Bu cemâl-i bî-nazîr ü hûsn-i bî-hemtâ ile
Ben onun hayranıyam kim ol kimün hayrânıdır
Üsküplü İshâk Çelebi
Bu benzersiz güzellik, güzelliğini hayranları ile geliştirdiği için, hayranlarını çoğaltmak zorundadır. Sevgilinin hep sevenleri, hayranları olacaktır ki, o sevgili olsun. Sevgili ile onu sevenleri olmasa cihân güneş ve aysız, anlamsız olurdu.
Sevdügûm ile sevdüğûmün sevdiği eğer
Olmasa kalur idi cihân mihr ü mahsuz
Yahyâ Bey
Sevgiliyi saklamak sır saklamak gibi idi. Yukarıda Ahmet Paşa’dan aldığım beyitte sevgilinin saklanması gereken bir sır gibi görüldüğünden söz etmiştik. Sevgilinin derdi bile rakibden saklanmalıdır. Çünkü derd temiz kalpli insanlarla paylaşılır, oysa rakip kin gütmektedir.
Neden? Rakip niçin şeytan, eşek, it, kötü kalplidir? Sevgiliyi bizimle birlikte seviyor olmak neden onu aşağılamamıza yol açmaktadır? Âşık ne yâri ne de ağyarı tanımak istememektedir. Önceden kararının vermiştir o: Yâr melek, âğyar şeytandır.
Sevgilinin derdîni rakibin ağzına düşürmeyip gizlemek daha iyi, Çünki kin güdenlerin gönlü, sırra mahrem olmaz.
Hâfız, 263. Gazel
Benim sevgili için yanmam, ağyarın işine gelirse, benim yanmam yüzünden, yârime verdiğim ışıkla, yâr, ağyar meclisinde ışık kaynağı olursa, bu hiç de hoş olmaz. Benim yanmam yâr içindir, ağyar için değil. Ağyarın yâri daha iyi görmesi için değil.
Sevgili, bana yar olursa hoş, fakat ben yanar dururum da o, ağyar meclisine çırağ olursa hoş değil doğrusu…
Hâfız, 206. Gazel
Sevgili ağyar meclisine çırağ olursa ne olur benim halîm? Neler duyar, nasıl acı çekerim?
Dost düşmanlar ile sohbet-i hâs eyleyicek
Bana şem’in özü köynür kadehin içi acır
Necatî
Dost, sevgili ağyar ile, düşmanlar ile sohbeti koyulaştırınca ben kahrolmam yalnızca, mumun özü dertlenir, kadehin içi de bana acır. Eşya benim halime üzülür. Eşyâ benim yanımdadır çünkü. Dünya zaman zaman düşmanım olsa da, yârim ağyar ile söyleşince bana acımaya başlar.
Ama ben ağyara kızarsam, dünya bana acısa da öfkemi ağyardan fenâ halde çıkarır onu perişan edebilirim. Bütün ağyara, duyduğum kıskançlıkla onları sevgiliye yaklaştırmam.
Ah ile komam dilleri zûlfunda huzûra
Cemiyette-i ağyar-ı perişân ederim ben
Nef’î
Sevgili bakış oklarını aşıktan ağyara, ayruğa, bir başkasına yöneltirse içinden belki de sevgiliyi de ağyarı da yok etmek geçer. Belki ağyarı perişân etmek yâre dokunmamayı düşünebilirim.
Doğrulducak Necâtî’den ayruğa tirini
Allah bilir ki hasta gönülden neler geçer
Necâtî
Ağyar, yâri kandırıp, aşığın kendisini sevmediğine iknâ etmeye çalışır. Âşık yeminler ederek sevdiğini sürekli olarak vurgular.
Düşman ne dîdügün beni bilmez mi sanursun
Sevmez diyenûn sözûnûne fi’lhâl inanırsın
Üsküplü İshâk Çelebi
Ben senin düşmanın değilim denir sevgiliye, senin düşmanların ile dostluk etmiyorum. Ben senin yârinim, ağyarın değil. Benim açımdan bakılınca sen yârimsin. Ama yârim açısından bakılınca ben ağyar görünüyorum. Sevgilimin düşmanları ile dostluk yaptığım için, sevgiliyi sevmek, düşmanları ile dost olmamayı gerektirir. Yâr olmak tümüyle bağlanmayı gerektirir.
Dostum düşmenler ile yâr sanmışsın beni
Ey dîrigâ yâr iken ağyar sanmışsın beni
Usûlî
Oysa, aşk ehline yakınlaşırsan, aşktan habersiz olanlardan uzaklaşmış olursun. Aşka yakın olanlara yakın, aşktan uzakta olanlara uzakta durmam gerekir.
“Âşina-yı ışk” âşîna olanların rakib ile sorunları olmaz.
Âşinâ-yı ışkdan bîgâne olup dôstum
Işktan bigânelerle âşinâ olmak neden
Üsküplü İshâk Çelebi
Rakibe aldırış etmemize gerek yoktur. Rakip ne derse desin onu anlamayarak, onun sitemlerine yanıt vermemek en iyisidir.
Ağyar elemin çekme gönül nâfile gamdır
Hasmın sitemin anlamamak hasma sitemdir
Nef’î
Sonunda sevgiliyle anlaşmaya bile varılır. Sevgili, çünkü, hem âşığa, hem de ağyara eziyet etmektedir. Sevgilinin bakışı, cefâ okudur. Bu bakışı, bu oku ise, ağyar kıskanır. Okun kıskanılacak nesi vardır? “Çok sevdinse oku” denir rakibe, al gözüne sok!
Tir-i cefâdır andan iren bana ey rakîb
Çok gördün al anı dahî gözîne sok
Ahmet Paşa
Ağyardan korkulmaz, onunla didişilir, ona değer verilmez, hakaret edilir. Ağyar bir tehdittir ama aşk-âlemine yürüyen bülbülümüz de az ceberût değildir! Kıyameti koparabilir, ağyar ile kavga edebilir.
Düşündürücü olan, bülbülün, âşığın, ne sevgilisinin ne de ağyarın kim olduğunu merak etmemesidir. Sevgili aşk kürede, aşk âleminin gül-i ra’nasıdır. Melektir. Ağyar ise şeytan.
Gerçekten de kimdir sevgili andelib-î gûyâ için? Söyleyen bülbülün gözü, ne kadar sevgiliyi, biricikliliği, farklılığı, ayrıntısı içinde, görebilme gücüne sahiptir?
7. HABİBÜN ASİTÂN-I ÂSÛMANI OLARAK DEST-İ BİGÂNEKimdir sevgili? Ben cân verirken, şarap için öpüşendir, ağyarla.
Ben iki bir demiyim cân virem ü karşıma sen
Çifte dolular içip öpüşesin iki de bir
Necâtî
Zâlim, bencil, keyfine düşkün biri. Âşığına söğer ve âşık bülbüle bu sövgüler tatlı gelir.
Bana söğdüklerin hep tatlu geldi
Begüm sen sûkheri helvâ imişsin
Üsküplü İshâk Paşa
Sevgilinin sövmesi, zaten aşkından hasta olan sevene bir dua gibi gelir.
Lutf edip incinmesin söğdûm Usûlî’ye demiş
Her ne söğmek hasta câna ol dua’dır sevdiğim
Usûlî
Sevgili, durmadan eziyet eder? Neden sevgilinin zoru nedir? Aşığa çektirdiği acının ardına ne vardır?
Sen elinden geleni cevrden eksik komadın
Ne diyeyin sana ey yâr elimden ne gelir
Ahmet Paşa
Sevginin elinden gelen, eziyet etmektir, aşık ise bu eziyete karşı çaresizdir, seven ve sevilen arasındaki dengesizlik, sevgilinin dorukta, sevenin çukurda olması, bu eşitsizlik, ikisi arasında sağlıklı iletişimin kurulmasını engeller. Bu çâresizlikten, sevgiliyle aradaki uçurumdan kurtulmanın tek yolunun ölüm olduğu düşünülür.
Dil ü cân derdine çun çâre hemân ölmek imiş
Öleyin derd ile nâ-çâr elimden ne gelir
Ahmet Paşa
Yanına varılır, bir ömür harcayarak, kapısında toprak olunur.
Ser-î kûyuna erdim nakd-î ömrü gerçi harc ettim
Cihanda bana da hâk-i der-i yâr olduğum kaldı
Şeyhülislâm Yahyâ
Sevgilinin eşiği o denli yüksektir, âşık sevgilinin eşiğinin göğünü yuva edinir.
Huzurum şâhbâzını uçurdı dest-i bigâne
Habibün âsitan-ı âsumânın aşiyân itdûm
Yahyâ Bey
Yabancının, anlayışsızın eli huzurumun doğanını uçurdu. Huzurum bir doğân gibi güçlüydü. Dengeliydim. Bir yabancı, bir uzak insan, bir anlayışsız, geldi huzurumu bozdu. Kim bu bigâne? Sevgili mi yoksa? Kimin elidir dest-î bigâne? Ağyar değildir. Ağyar huzurumuzu bozar ama, nerede? Habibûn âsit’an-ı âsumanında! Oysa henûz yârin eşiğinin göğüne varmadı ki, seven! Huzur, yâr eşiğine varmadan kaçmıştır. Kimdir kaçıran? Sevgili hem yüksekte, âsumânda, hem de uzağımda, yabandadır. Sevgili eşiğin göğüne yuva kurmağa çalıştığım bir yabancıdır. Benden haberi yoktur çünkü. Bigânedir bana, ben sevene, ben bülbüle… O yabancının eşiğine varıp yuva kuruyorum. İşte benden bigâne olan sevgiliye, sevgiliden bigâne olan ben, varıp onun eşiğine yuva kuruyorum. İki bigâne arasında bir hadise var. Buna aşk deniyor. Aşk küre, aşk âleminin kopyası, kötü, tozlu bir aynası olarak bigâneliği yaşatmaktadır ancak, aşk adına! Aynanın cilalanması için saykala gerek vardır.*
Bu erişilmez sevgilinin varlığı bir silâhtır sanki, bakışları ok, gamzeleri hançerdir. Fitne çıkaran, ortalığı karıştırıcı, bir cadıdır. Bu cadılığı ile mest eder.
Göz ucuyla naz eder mestâne hem hançer çeker
Görmedim ol gamze-i câdu gibi fettân mest
Nef’î
Bu karıştırıcılığı, büyüleyiciliği içinde sevgilinin yüzünde tüm evreni gösteren ayna vardır.
Sözünde hile vü efsun gözünde fitneler zâhir
Yüzünde gün gibi âyine-i âlem-nümâ peydâ
Yahyâ Bey
Sevgilinin yüzünde neden evreni gösteren ayna vardır? Sevgiliye evren bakıyordur, çünkü. Evren sevgilidedir. Âlem, seven açısından görüldüğünde âlem-i aşktır. Sevgili evreni taşır içinde, evreni yansıtır. Oysa fitnecidir, yoldan çıkarıcıdır. Cihânı yansıtan birisi nasıl böyle hileci olabiliyor? Çünkü, sevgilinin yüzündeki aynayı görebilmek için, sevgilinin tuzağına düşmek, hilelerine kanmak gerekir. Hileye aldanmadan sevgiliyi göremezsiniz. Mâsumiyet içinde görülmez sevgili.
Sevgili, sevene, ağyarı severek de zulmeder. Onu sende iş yok diyerek kapısından kovar.
Gönlüm de gitti dinim de. Sevgili beni kınamaya kalkışıp, haydi git, benle düşüp kalma; gayri sende hayır kalmadı dedi
Hâfız, 89. Gazel
Bu zulmûne karşılık seven, sevgiliye, sevdiğini söylemekten çekinir. Çünkü, sevgili, sevenin sevgisini öğrenince ona gücenir.
Bu hasta vü bî-çâre vü dermânde fakirün
Derdi dilini dirdi n’idem kim gücenürsün
Üsküplü İshâk Çelebi
Sevgili seveni paylar hemen, onun tarafından sevildiğini duyunca.
Ömrümün içinde bir kez yanılıp sevdim dedim
Kakıma kulun işi dayim hatâdır sevdiğüm
Usûlî
Sevgili kakır, azarlar. Öyle bir nâz eder ki onun nâzı, nâza bile nâz edilmiş nâzdır.
Ol serv-i nâz nâza dahi nâz eder dirig
Ehl-i niyâza merhametin âz eder dirig
Ahmet Paşa
Bu nâza niyâz ede ede tahammül edebilen âşık, sevgiliden yıktığı gönülü, cân ilini, tâmir etmesini diler.
Cân ilini cevrin ile nicesi kıldın harâb
Vaktidir ta’mire bûnyâd eyle kurban olduğum
Ahmet Paşa
Zaman zaman öylesine bilinçlenebilir ki, sevginin karşılıklı olması gerektiğini sevgiliye korkusuzca söyleyebilir.
Müşkül bu kim muhabbet iki baştan olmadı
Sevdirmedi sana beni illâ bana seni
Necâtî
Oysa o herkesi, her güzeli sevdiği halde onu kimse sevmez.
Sever her gördüğü mahbûbı dirler
Görün İshâkı aslâ sever yok
Üsküplü İshâk Çelebi
Bu yüzden artık çözüm çözümsüzlüktedir. Dermân dermânsızlıktadır.
Vasla dermân isteyenler derde dermân etmesin
Derde dermân eylesin kim derddir dermân-ı dost
Necât
Bu dermânsızlık içinde seven, bülbül, andelîb-i gûyâ, sevenle sevileni, kendisiyle sevgilisini karıştırır birbirine. Sevgili, hiç anlaşılmayacak olan bir sırdır, kimdir sevgili?
Ben miyim, cân olarak, yoksa benden başkası mı? Sevgilinin aynası mıyım, sevgili benim aynam mı? Dünyanın zulmünden kaçarak sığınmaya çalıştığım sevgili, bana zulmeden bir yabancı mı?
Kimdir sevgili? Cân mı? Benden bağımsız cânan mı?
Sana kimisi cânım kimi cânânım deyü söyler
Nesin sen doğru söyle cân mısın cânan mısın kâfir
Nedîm
…
9. SÛZ-I FİRÂK MI YİNE, YOKSA VİSÂL ERDÎ Mİ? Kendi çevresini çöl hâline getirir sevgili, seveni aşağıladığı, kendine kavuşanları karşılayanlara gül bahçesi hazırlanmadığı için.
Yalnızlığı seçen kişinin âlemi seyre ne ihtiyacı var? Sevgilinin civârı varken sahraya ne hacet?
Hâfız, 32. Gazel
Sevgilinin zoru sevenledir. Sevenin dışında tüm kentliyle iyi geçinir, herkese selâm verip, yaşadığı kenti bayram yerine,cennete çevirebilir.
Yâr bizden gayriye çok çok selâm etmiş yine
Şehr için baştan başa darüs-selâm etmiş yine
Necâti
Sevgili yaşadığı ortamda herkese ulaşabilir ama sevgiliye ulaşılmaz. Öylesine ulaşılamaz ki onun yanında bile onsuz kalmaktayız.
Sevgili yanlarında iken gene sevgiliyi ararlar. Irmağın kıyısında bulundukları halde dudakları susuzluktan kurumuştur. Su içmezler demiyorum, onlar Nil kenarına bile suya kanmazlar.
Sâdi, Bostan, 3/xcvı
Yâre ulaşma ümidi, bizi, dert isteyen insanlar hâline getirir. Yâre ulaşılamaz çünkü, yâr ile biz karşıt yönlerde yürürüz. Bu yüzden, bu ümitle yola koyulup cennet sandığımız aşk, cehenneme döner.
Olduk ûmîd-i vuslat-ı yâr ile derd-hâl
Âhır bihişt-i aşkı bize dûzeh etdi âh
Nâilî
Sevgilinin çevresinden rezil olarak geçilir. Sevgiliyle eşdeğerde olamaz seven, ona karşı mahçuptur. Onu bir türlü aradığı yerde bulamaz. Attığı her adımda (hatvede) sevgilinin yerinde olmamasından yakınılır. (şekve-i bîcâ)
Kûyûndan o şuhun dil-i rüsvâ ile geçdik
Her hatvede bin şekve-i bîcâ ile geçdik
Nâilî
Neden varılamaz sevgiliye? Neden karşısında mahçup olunur? Çünkü sevende yeterli güç yoktur. “devlet” yoktur. Bahtı, yazgısı yasaklamış kavuşmayı. Gam dağında dolaşırken, bu dağdan, kavuşma meyvaları toplamak ister. Oysa gam dağı, çıplak bir dağdır, bağ değildir ki kavuşma meyvaları yetişsin! Gam dağı aşk kürededir. Aşk küre, mîve-i vaslı, kavuşma meyvasını yetiştirecek bağa sahip değildir. Sevenin “devlet”i, talihi, mevkii, zenginliği yoktur. Aşk kürenin mîve-i vaslı yoktur.
Kûh-ı gamda mîve-i vaslın umarsın ey gönül
Sende ol devlet mi var k’ola sana dağ üstü bağ
Ahmet Paşa
Yine de aşk kürede arada bir vuslat olanağı yok değildir.
Her zamân sûz-ı firâk olmaz visâl erdi açıl
Âlem-i aşkın da Yahyâ kışı var hem yazı var
Şeyhülislâm Yahyâ
Nasıl olur kavuşma?
Bir müşrik-i muhabbet ider dayimâ seni
Dilber ki pür zerâfet ola şivekâr ola
Yahyâ Bey
İnce, cilveli, edâlı, nâzik, şiveli güzel, muhabbetine katabilir bizi. Muhabbet ortağı yapabilir. O isterse biz ona katılabiliriz, lûtfederse.
Çoğu zaman bizden kaçar, muhabbetine bizi iştirak ettirmez. Derdimiz anlar anlamasına da uygun görmez nedense. Hâfız, sevgiliyi anlayışsız bulmaz, anlaşılmaz bulur belki. Dileğimizi, müşrik-i muhabbet olma, muhabbete katılma isteğimizi yadsır.
Sevgili zevk ve huzura erişmeyi şimdilik münasip bulmadı;
yoksa gönlümüzün dileğini anlamadı değil
Hâfız, 25. Gazel
Sevgili o denli güçlüdür ki onun yanında benliğimizi silmek gerekir.
Eğer âşıksan kendinden bahsetme; sevgilinin yanında benlik satmak, Tanrıya ortak koşmak gibidir.
Sâdi, Bostan 3/C
Yine de kendimizin değerini görmezlikten gelemeyiz.
Sevgili bize özlem duyar. Seven sevgilinin aynasıdır çünkü kendi güzelliğini, yüceliğini sevende görmek zorundadır.
Mâşukun gölgesi, âşıkın üstüne düştü de ne oldu ki? Elbette öyle olacaktı. Biz ona muhtaçtık, o bize müştâk!
Hâfız, 144. Gazel
Aynayız ama, sevenler olarak perdeyiz, engeliz de sevgiliye giden yolda.
Âşıkla mâşuk arasında hiçbir hail yoktur. Sen perdesin…Hâfız oradan kalk!
Hâfız, 266. Gazel
Hail, engel olmamalıdır sevenle sevilen arasında. Hâfız seven olarak kendini engel görür. Perde (hicâb) olarak da görür:
Hâfız, yolunun hicâbı sensin, sen, oradan kalk! Ne mutlu o kişiye ki bu yolu hicâpsız yürür gider.
Hâfız, 156. Gazel
Seven kendini sevene ulaşmada engel görüyor. Kendisi aradan kalkarsa sevgilinin yüzünde aşk âlemini gösteren ayna, tüm ışığıyla ortalığı aydınlatacaktır.
Sevgili bana benden yakındır. Bunca uzaklığına, kavuşma olanaksızlığına karşın.
Dost bana benden yakındır. Daha garip olan şey: Ben ondan uzağım! Ne yapayım, “o benim kucağımda iken ben ondan ayrıyım! ” desem kim anlar?
Sâdî, Gülistan, 2/LII
Neden yakındır bana? Cândadır çünkü cânımın içindedir.
Cânâne gelir sohbete gelmez değil ammâ
Kendisini cân gibi nihân eylemek ister
Necâtî
Kendisini gizleyerek gelir sevgili, gizler çünkü cândadır. Cân ise gizlidir.
Dehânın düzdidür var ise dil mülkin kalan yağma
Ki gelmez sûrete olur cân gibi nâ peydâ
Yahyâ Bey
Sevgilinin ağzı hırsızdır, çünkü gönül mülkünü yağma etmiştir. Bundan dolayı kaçar, görünmez cân gibi gizlenir. Sevgili birden bire girer cân içine gizlenir. Sevgili gizli olunca, aşk da aşk küreyi bir nihânhâne’ye, gizlenme yerine çevirir.
Derdiz ki devâ şifte-i sihhatimizdir
Aşkız ki nihânhâne-i sevdâda nihânız
Nâilî
Derdimize çâre sağlığımıza aşırı düşkün olmaktan gelir.. Aşk da gizlenirse, sevdânın gizlenme yerinde yurt tutarsa, oluşabilir. Cânan cânda gizli, aşk, aşkın gizliliğinde gizlidir. Çünkü, cân içindedir sevgili ve cân gizlidir. Cânan, sevgili, câna girerse, gizlenirse görünür:
Yanakları gül kokan sevgilimize: “İşveli güzellerin yaptığı gibi her an yüzünü örtmesen! ” dedim. O gülümsedi: “Ben dünya güzellerinin aksine, örtü ile görünür ve örtüsüz gizlenirim” dedi.
Mollâ Câmi, 57. Rübâî
Sırrım sevgilim cândadır, oysa, kamu, kent bu sırrı nasılsa bilir. Benim derinliğimin ayırdında değildirler. Benim sır gibi cânımda sakladığım sevgilim, o ulu kişi (Server) kentin içinde, sırrı herkese duyurur. Belki de ben cânımda gizli olanı, cânımla söyleşim tam olmadığı, cânımı bir sır gibi yaşadığım için, farkına varmadan çevreme belli etmiş olabilirim.
Ben ağzım açmadım bu ne sırdır ki şehrde
Ben serveri sever diye her gün haber çıkar
Ahmet Paşa
Sevgili cânımda olduğu için sır, cânımda olduğu için benden uzaktır! Bu inanılmaz paradoks tasavvufî iklimin yarattığı bir paradoks olmakla birlikte, berzâh âleminde olağan bir durumdur. Sevgili içimdedir. Ona ulaşamıyorum çünkü içime uzağım. Sevgili dışımdadır. Aşkı yansıtması için yüksekte, çok yüksekte, çok uzakta olmak zorundadır, dışımdadır uzaktadır. Çünkü, seven olarak ben hem içime hem dışıma uzağım! Ya sevgili? O bir aynadır sadece, ondan yansıyanı biliyorum, arkası ise bir sır aynanın! O da kendini bilmiyor, beni de bilmiyor. Yine de aşk var. Ehl-i aşk var. Andelîb-i gûya, aşk küreden berzâhâleminde yaptığı yolculukta, aşkı yazan şairlerinin dünyasına kısaca göz atıp, yolculuğu tamamlamak istiyor.
10. BİRİNİ SEVSEM DİMEK LÂZIM GELÛR NÂ-ÇÂR Şİ’R
Kim bakardı kalbi sâfi olmasa âyîneye
Sûrete gelmezdi ger olmasa ma’nîdâr şi’r
Üsküplü İshâk Çelebi
Aşk âleminin habercileridir şairler. Belki, her şairim diye ortaya çıkan öyle olmasa da. Kalbi saf olanların işidir şiir. Şiir bir aynadır, mânâ âlemini, aşk âlemini yansıtır. Aşk kürede yaşarlar şairler.. Doğrusu, bu küredeki yaşamı anlatırlar.
Şi’re tevbe nice olur çâr-ebrû dilberün
Birini sevsem dimek lâzım gelür nâ-çâr şi’r
Üsküplü İshâk Çelebi
Dört kaşlı dilber, bıyıkları yeni çıkmaya başlamış sevgilidir. Sevdânın olduğu yerde şiir vardır. Şiirden vazgeçilmez. Şiir, hem aşk kürenin yükünü çekmek, hem de sevgiliye dert anlatmak için gereklidir.
Çekdüğüm derdi bilürdi nâlemi gûş eylese
Halüme vâkıf olurdı okusa dildâr şi’r
Üsküplü İshâk Çelebi
Gerçekten şiir sevenle sevilen arasında bir iletişim aracı olabilir, bir bağ oluşturabilir mi? Şiir sevenle sevgili arasında bir sevdâ dili oluşturabilir mi? Yanıt, pek olumlu değildir. Çünkü sevgili şiirin kaynağının kendisi olduğunu bilerek, şiirden çok kendini önemser.
Şi’ri cihânsûzımı hayli beğendi habîb
Söyledeni gör beğüm söyleyeni ko dedi
Üsküplü İshâk Çelebi
Şairleri şiirlerini pek beğenirler, Îshâk kendi şiirine şi’ri cihânsûz, cihân yakan şiir diyor. Şiirinin yakıcılığını ileri süren şairlerden biri de Nedîm’dir.
Nedimâ şi’rimi tertib ederdim korkarım ammâ
Yaka nazmımdaki sûz u güdâz evrâk-ı divânım
Nedim şiirlerinin yakmasından korktuğu için divânını hazırlayamamaktan yakınıyor. Şeyhülislâm Yahyâ içinse şiiri bir inci gerdanlığı (ıkd-ı leâl) dır.
Mecmû’larda şi’rim arar ehl-i tab’ olan
Hâce gibi şehrde ıkd-ı leâl arar
Şeyhülislâm Yahyâ
Kendinin dışındaki şairlerden kimileri çok değersizdir. Şiirleriyle aşk küreyi kirletmektedirler.
Şular kî âdemidir halk içinde yeyip içip
Nihâni yerde tekâza gelirse def eyler
Bu şimdi şaîr olanlar bir iki üç bed-baht
Nihâni yerde yiyip halk içinde s.çarlar
Necâtî
Şair, kendi dışındaki şairlere kızdığı gibi, şiirden anlamayana hâr-ı lâyefheme (anlayışsız eşek) diyecek denli ileri gider.
Okuma nâdâna ey Yahyâ sakın eş’ârını
Şi’rden yekdir hâr-ı lâyefheme zirâ şair
Şeyhülislâm Yahyâ
Çünkü şiir yazan şairler değerli insanlardır, onlar olmasaydı dünyanın ileri gelenlerini tanıtan, duyuran olmayacaktı..
Kim bilirdi şu’arâ olmasa ger sabıkda
Dehre devletle gelip yine giden şahânı
Nef’î
Şuara, şiirin değeri konusunda, aşktaki yerinin önemi ile ilgili uzlaşacakları bir sonuca varamazlar. Yalnız şairlere değil, eli kalem tutan herkese ağır hakaretler edebilirler:
Bi-akl-ü-bî-sitâre vü meflüs û mendebûr
Yoktur cihânda bir dâhi ehl-i kalem gibi
Necâtî
Akılsız, yıldızsız (karanlık, boş) , iflas etmiş, sünepe insanlardır. Üstelik şairler şiirleriyle yalan söylerler. Şiir bir kendi kendini tatmine benzer, bir “calk”dır. Şiir, bir sevişme değil.
Îçinde ne zûr var ne telbis
Şi’re ne için yalan diye halk
Yalan ise de tefâvütü var
Hiç ola mı bir zinâ ile calk
Necâtî
Nedim’se gayet incelikli biçimde, şiirle yalan söylenebilineceğini imâ eder.
Ben şairim o kâmeti mevzûnu doğrusu
Sevmem desem de belki yalan söylerim sana
Nedîm
Öyle anlaşılıyor şairler, şiirin işlevi, değeri, aşktaki yeri, sevenle sevgili arasında bir iletişim olanağı olup olmayacağı konusunda bir açıklığa, bir uzlaşmaya varamıyorlar. Andelîb-i gûyâ, kendisi de söyleyen, sözü olan bir şair olarak yolculuğunda, perişânaşk küredeki aşkı, âlem-i aşk’a yakışır biçimde söyleyemiyor. O da Hâfız gibi fikir kuşunu iştiyâk (özlem) tuzağına düşürüyor. Özlem aşk âleminedir. Özlem, fikirle yaşanırsa, şiir cihânsûz, cihan yakan şiir olabilir. Şiirin yaktığı cihânın ışığı ile aşk âlemi daha farklı görünebilir.
Hâfız, bu perişân şiiri yazarken fikir kuşu, iştiyâk tuzağına düşmüştü.
Hâfız, 134. Gazel
Fikir kuşu özlem tuzağına değil de özlem coşkusuna, heyecanına düşerse, söyleyen bülbül, bu heyecanla uçan kuşun ardından, aşk âlemini yansıtacak daha farklı aşk kürelerin yapımı için, yeniden yola koyulacaktır.
Ocak-Şubat, 2004, Ankara